Świadomość historyczna była przedmiotem dociekań wielu dyscyplin naukowych. Jednak, jak zauważył Jerzy Matemicki, “fenomen świadomości historycznej niełatwo poddaje się zabiegom definicyjnym, jest też rozmaicie pojmowany na gruncie różnych dyscyplin naukowych. Nie dysponujemy jedną, powszechnie akceptowaną definicją świadomości historycznej. Nieco inaczej pojmują ją metodolodzy historii, inaczej socjologowie, jeszcze inaczej historycy historiografii i dydaktycy historii […]. Wszystko to utrudnia wzajemne porozumienie się badaczy, a także wykorzystywanie przez nich wyników i metod badawczych wypracowanych na gruncie innych dyscyplin naukowych” [1].
Historyków definiowanie świadomości historycznej
Marceli Handelsman podjął w latach 20. i 30. XX wieku zagadnienie wpływu teraźniejszości na sposób widzenia przeszłości. Przede wszystkim zwrócił on uwagę na to, że “każde pokolenie ma swój własny stosunek do zagadnień, swoje zasadnicze zainteresowania naukowe narzucone przez współczesną rzeczywistość życia, swój własny sposób patrzenia. Każdemu pokoleniu rzeczywistość współczesna narzuciła inny stosunek do przeszłości i podsunęła podstawy do odmiennej syntezy” [2]. Podzielił on trwanie przeszłości w teraźniejszości na tzw. przeszłość zobiektywizowaną oraz niezobiektywizowaną. Do tej pierwszej zaliczył przedmioty materialne, które dotrwały z dawnych czasów oraz język (ta część przeszłości trwa, ale jest czymś innym dla żyjących pokoleń niż była dla pokoleń minionych). Z kolei ten drugi rodzaj przeszłości to zawartość pamięci ludzkiej [3].
Jerzy Topolski określił świadomość historyczną jako “funkcjonujący w toku ludzkiego działania (zarówno indywidualnego jak i społecznego) zasób wiedzy i system ocen dotyczących przeszłości społeczeństwa” [4]. Wiedza jako element świadomości historycznej obejmuje przekonania dotyczące realności i znaczenia faktów historycznych oraz związków między nimi. Źródła, rodzaj oraz jakość tej wiedzy mogą być różnego rodzaju. Może to być wiedza potoczna, tzn. nagromadzona w oparciu o własne doświadczenia, może pochodzić ze źródeł naukowych, lub być spekultatywna, irracjonalna (np. mity i legendy) [5]. Drugi element świadomości historycznej – wartości – wypływa z określonej wiedzy o przeszłości i jest zbiorem jej ocen [6].
Jerzy Topolski rozwinął w szczególności problematykę związków świadomości historycznej i działania. Autor ten dowodził, że tylko w “świecie z historią” możliwe jest stawianie dynamicznych celów zmieniających świat i tylko myślenie historyczne ma charakter aktywi styczny. Dzięki niemu rozwija się bowiem przekonanie o wypływającej z działań ludzkich zmienności świata [7].
U Topolskiego świadomość historyczna jest dynamicznym i stopniowalnym zjawiskiem pojawiającym się na pewnym etapie rozwoju ludzkości, w momencie, kiedy nauczono się choćby w początkowej formie myślenia historycznego [8]. Z kolei tradycją Topolski nazywa prymitywną formę świadomości historycznej. Brak tu refleksji “z oddalenia” i krytycznego spojrzenia na własne dzieje. Świadomość historyczna jest więc pojęciem szerszym od tradycji. Istota tej drugiej polega na emocjonalnym przeżywaniu własnych dziejów oraz żywiołowym przekazywaniu z pokolenia na pokolenie dóbr kulturowych! [9].
W koncepcji Topolskiego wiedza historyczna jako jeden z dwóch składników świadomości historycznej wpływa na jej stan. Im jakość wiedzy wyższa, tym świadomość historyczna bardziej rozwinięta (co w koncepcji Topolskiego oznacza zbliżanie się wyobrażeń i ocen przeszłości do naukowych ustaleń historyków) [10].
Innym naukowcem podkreślającym aktywizującą rolę myślenia historycznego jest Jan Pomorski. Według niego świadomość historyczna składa się z trzech komponentów. Pierwszym jest wymiar konkretne – historyczny: wiadomości i przekonania odnoszące się do konkretnych faktów historycznych. Wymiar dziejotwórczy to świadomość tego, w jaki sposób historia jest wytwarzana poprzez działania ludzkie. Trzeci wymiar – aksjologiczny jest związany z wartościowaniem poszczególnych kategorii historycznych [11].
Jan Pomorski określa świadomość historyczną jako “swoistą mieszaninę, tygiel, gdzie obok wiedzy o przeszłości opartej na naukowych podstawach, funkcjonują potoczne o niej wyobrażenia kształtowane przez sztukę, literaturę, film czy telewizję, a także to, co określone bywa jako doświadczenie historyczne współczesnych, wyniesione z doświadczenia zmienności w toku swego życia oraz tradycja, czyli pamięć zbiorowa przekazywana z pokolenia na pokolenie” [12].
Kazimierz Bartkiewicz, kontynuując rozważania Topolskiego wyróżnił trzy typy świadomości historycznej:
pierwszy opierający się na naukowej wizji przeszłości, kolejne na ideologii oraz tradycji. Formy te są powiązane z innymi elementami świadomości społecznej, w szczególności zaś ze świadomością narodową. Przedmiotem świadomości historycznej są głównie właśnie dzieje własnego społeczeństwa [13]
Bardzo szeroko pojmuje świadomość historyczną Andrzej F. Grabski. Są to “wszelkie sposoby wyrażania historycznych treści poczynając od najbardziej prymitywnych symboli, przez sztukę o tematyce historycznej, po mniej lub bardziej rozbudowane doktryny historyczne, elementy historyczne wszelkich ideologii, teorii społecznych […] wreszcie obyczajowości, mody […] słowem wszystko co jako wyraz historycznego myślenia stanowi komponenty ku!tury” [14].
Model Grabskiego składa się więc z trzech elementów. Pierwszy komponent to krąg procesów i zjawisk związanych z kształtowaniem się wyobrażeń historycznych i postaw w stosunku do przeszłości, (począwszy od najbardziej prymitywnych form myślenia historycznego takich jak mity, legendy, tradycja, skończywszy na formach rozwiniętych, h i stenograficznych). Drugi element modelu stanowią zjawiska związane z transmisją treści historycznych i postaw wobec historii. Są to wszelkie formy edukacji historycznej i to zarówno dojrzałe, naukowe jak i prymitywne np. tradycja oralna. Trzeci wreszcie komponent to świadomość historyczna w ścisłym znaczeniu tego słowa, czyli wyobrażenia o przeszłości oraz związane z nimi wartościowanie [15].
Trzeci komponent modelu Grabskiego można utożsamiać z innym pojęciem używanym przez tego uczonego, z tak zwaną historią potoczną. Jest ona wytworem uczestnictwa zbiorowości w procesie historycznym, jej doświadczeń i przeżyć, oddziaływaniem tradycji i mitów, a także przeszłych zabiegów edukacyjnych, lektur i własnych przemyśleń. Na historię potoczną działają inne “historie”: naukowa, propagandowa, dydaktyczna, artystyczna, które z kolei można utożsamić z dwoma pierwszymi komponentami modelu świadomości historycznej [16].
Jerzy Matemicki określa świadomość historyczną jako “kompleks wyobrażeń o przeszłości wraz z towarzyszącym tym wyobrażeniom systemem wartości”. Autor ten podkreśla, że świadomość obejmuje jedynie wyobrażenia “żywe” to znaczy mające bezpośredni związek z sytuacją społeczną danej zbiorowości z akceptowanym przez nią systemem wartości, a także wizją przyszłości. Chodzi więc tylko o te treści historyczne, które stanowią “żywy składnik świadomości społecznej”, wpływając na postawy społeczne i polityczne ludzi [17].
Według Matemickiego świadomość historyczna jest zjawiskiem wielowarstwowym. Składa się z warstwy faktograficznej (zewnętrznej), czyli wyobrażeń o konkretnych wydarzeniach i postaciach historycznych (ewentualnie quasi – historycznych w przypadku świadomości zmitologizowanej). Drugi składnik to sfera sądów ogólnych dotyczących całokształtu dziejów własnej wspólnoty i wyrażający jej podstawowy system wartości. Kolejny to własna historiozofia, czyli zespół wyobrażeń o stawaniu się dziejów i ich mechanizmach [18].
Matemicki podkreśla również związek świadomości historycznej z działaniem ludzkim: “świadomość historyczna nie tylko odzwierciedla określone stany świadomości społecznej, ale także sama wpływa na jej kształt i charakter, stanowi aktywny element przemian dziej owych” [19].
Inni historycy także próbowali tworzyć definicje świadomości historycznej. Roman Heck dla potrzeb swoich badań nad świadomością historyczną definiował to zjawisko jako “zasób pojęć i wiadomości historycznych oraz związanych z nimi nastawień psychicznych, funkcjonujących w badanym środowisku”! [20].
Z kolei Franciszek Hawranek określił świadomość historyczną jako “odbicie poglądów społecznych związanych z przeszłością społeczeństwa, z jego pochodzeniem i dziejami. Są to poglądy obejmujące dzieje kultury materialnej i duchowej, religii, walki klasowej i narodowej, rolę jednostki i historii, mechanizm dziejów, kwestie języka i literatury” [21].
Dla Janusza Rulki świadomość historyczna to “zjawiska związane z włączaniem przeszłości do aktualnej świadomości społecznej […] suma wyobrażeń o przeszłości albo sposób myślenia o niej” [22]. “Suma informacji, wyobrażeń, opinii, poglądów, w tym mitów i stereotypów, wartości i symboli oraz sposób myślenia o przeszłości, a także zachowań i czynności z tego wynikających” [23].
Socjologów definiowanie pamięci społecznej
Pierwszym polskim socjologiem, który w swoich pracach poruszał skomplikowane relacje pomiędzy przeszłością a teraźniejszością był Kazimierz Kelles – Krauz. Stworzył on tak zwane prawo retrospekcji przewrotowej, które opublikował po raz pierwszy w 1897 roku. Swoje rozważania oparł na wcześniejszych myślach francuskiego myśliciela Yvesa Guyota. K. Kelles – Krauz zauważał “ideały, którymi wszelki ruch reformacyjny pragnie zastąpić istniejące normy społeczne, podobne są zawsze do norm z bardziej lub mniej oddalonej przeszłości” [24]. Autor pisał również: “ślady ustroju poprzedzającego, ba! wielu ustrojów poprzedzających, żyją jeszcze, a obrazy ich przechowują się w tradycjach ustnych lub pisanych. Nadzieje i pragnienia nie powstają z niczego; trzeba na nie materiału faktycznego. Odwracając się od teraźniejszości ma się już ten materiał tylko w przeszłości” [25].
Stefan Czarnowski podjął szerzej interesujące nas zagadnienie. Nazywał je po prostu historią, ale precyzował, że “nie chodzi tu o historię w nowoczesnym naukowym rozumieniu terminu, ale o każdy rodzaj słownego, czy plastycznego, schematycznego, czy symbolicznego przedstawienia zdarzeń i rzeczy i ludzi i czynów, streszczających w sobie nagromadzone w ciągu pokoleń doświadczenie grupy ludzi i wyrażających jej wartości naczelne” [26]. Zauważył on, że z jednej strony “dawność obarcza teraźniejszość”, i wszelkie formy życia społecznego mają swoje korzenie w bardzo nieraz odległej przeszłości [27]. Badacz ten dodaje, i to jest dla nas najbardziej interesujące, że przeszłość nie jest statyczna. Zachodzą w niej zmiany ilościowe i jakościowe, związane z teraźniejszością. “Obarczona dawnością teraźniejszość przekształca dawność, zmienia układ jej elementów, odrzucając jedne z nich, asymilując inne, stosownie do tego czym jest sama” [28]. Czarnowski zwracił również uwagę na to, że przeszłość tkwiąca w teraźniejszości nie musi odpowiadać prawdzie historycznej, a jedynie układać się w ciąg wydarzeń dochodzący do teraźniejszości, ewentualnie do jakiegoś momentu w przeszłości rozumianego jako punkt końcowy łańcucha wydarzeń [29]. Trzeba podkreślić, że to ostatnie stwierdzenie było pierwszym w polskiej literaturze naukowej zwątpieniem w społeczne zapotrzebowanie na prawdę historyczną.
Do polskiej klasyki rozważań nad świadomością historyczną, należą również myśli Ludwika Krzywickiego, który stworzył teorię podłoża historycznego. Teoria ta została po raz pierwszy sformułowana w publikacji z 1888 roku. Później ,po wojnie, została przedrukowana w zbiorze jego prac [30]. Jak pisał badacz: “otacza nas zewsząd przeszłość! Nasze zwyczaje i uprzedzenia, zasady i wierzenia, uczucia i temperament, w dalszym ciągu instytucje polityczne i prawne, poglądy moralne i estetyczne, w końcu nasze systemy filozoficzne, wszystko to w rozwoju dziejowym tworzy jedną, zwartą kategorię – podłoża historycznego’ [31].
Kazimierz Dobrowolski rozwinął poglądy Ludwika Krzywickiego. Stwierdził on, że podłoże historyczne obejmuje całokształt wytworów kulturowych ogarniających wszelkie dziedziny działalności minionych generacji, które ciążą w sposób mniej lub bardziej wyraźny na aktualnych zachowaniach żyjących pokoleń. W skład podłoża historycznego wchodzą: podłoża geograficzne, biologiczne oraz kulturowej [32].
Świadomość historyczna jest jednym z elementów podłoża kulturowego. Treść jej pozostaje w ścisłym związku z fazą rozwojową kultury i struktury społecznej. W ujęciu Dobrowolskiego na pojęcie świadomości historycznej składają się: pamięć przeszłości, zasób wiedzy historycznej związany ze strukturą społeczną oraz ocena własnej przeszłości. Pamięć przeszłości kształtuje się drogą ustnego przekazywania wiedzy o sprawach przeszłości przez generacje ustępujące pokoleniom wchodzącym w życie, zaś świadome budowanie i utrzymywanie wiedzy to zadanie historyków [33].
Nina Assorodobraj w początku lat 60. zdefiniowała świadomość historyczną jako “takie czy inne postacie “włączania” przeszłości do aktualnej świadomości społecznej, to znaczy jakaś postać społecznego zawłaszczania czasu minionego czy wyobrażeń o nim” [34]. Autorka nazywa to zjawisko również “żywą historią” co podkreśla, że chodzi jedynie o te treści historyczne, które są aktywne w społecznej teraźniejszości. Prawdziwość treściowa tych faktów i uogólnień nie jest ważna. Dlatego zaliczane do tego zjawiska formy są bardzo różnorodne: mity genealogiczne, legendy o “początkach”, eposy bohatersko – historyczne, wszelka działalność artystyczna wykorzystująca treści historyczne, kult pomników przeszłości, rozbudowane doktryny historycystyczne, elementy historyczne teorii władzy, teorie rozwoju [35].
Barbara Szacka, opierając się na badaniach Michaela Oakeshotta [36] nazywa badane przez siebie zjawisko albo “potocznymi poglądami na historię” [37], albo świadomością historyczną. W zakres tego zagadnienia wchodzą “zjawiska związane z włączaniem przeszłości do aktualnej świadomości społecznej, suma wyobrażeń i sposób myślenia o przeszłości, świadomość lineamości czasu, tego, że teraźniejszość znajduje się pomiędzy przeszłością a przyszłością, poczucie własnej historyczności, świadomość bycia niepowtarzalnym fragmentem jakiegoś ciągu”. Można to podzielić na problematykę przeszłości pamiętanej oraz problematykę stosunku do przeszłości jako pewnego wymiaru czasu [38].
Przeszłość pamiętana, zwana także przez Szacka “społeczną pamięcią przeszłości”, obejmuje “wszelkie podzielane przez członków danej zbiorowości wyobrażenia o tym, co działo się w jej przeszłości, a także wszelkie formy upamiętniania tej przeszłości” [39]. Dla tej autorki “wyobrażenia” oznaczają poglądy, a więc oceny i wartości. W myśl takiego określenia społeczna pamięć przeszłości może być utożsamiana z tradycją w ujęciu Jerzego Szackiego, czyli “elementami społecznego dziedzictwa, które są aktualnie poddawane wartościowaniu’ [40].
Z kolei zagadnienie “przeszłości jako wymiaru czasu” obejmuje ilościowy oraz jakościowy stosunek ludzi do czasu. Ilościowy to intensywność przywiązania do przeszłości [41]. Jakościowy (czyli tak zwane orientacje temporalne) to porównywanie atrakcyjności przeszłości, teraźniejszości i przyszłości pod kątem wartości, jakie im się przypisuje [42].
Andrzej Szpociński wprowadził pojęcie pamięci przeszłości na które składa się zbiór wyobrażeń o przeszłości, który może być przypisywany jednostkom lub grupom społecznymi [43]. Jak zauważa autor tej definicji, tak rozumiana pamięć przeszłości jest identyczna z szerokim pojmowaniem “świadomości historycznej” u Topolskiego, czyli sumą wyobrażeń o przeszłości. Świadomością historyczną nazywa Szpociński “szczególne rozumienie pamięci przeszłości charakteryzujące się poczuciem lineamości czasu” [44].
Szpociński dzieli pamięć przeszłości na trzy elementy: “płaszczyznę przodków”, “miejsca pamięci” (zwane również za Witoldem Kulą kanonem historycznym [45]) oraz wartości z nimi związane. Płaszczyzna “przodków” to żyjące w przeszłości pokolenia, które w opinii aktualnie żyjących tworzą z nimi wspólnotę. Poczucie przynależności do ponadpokoleniowej wspólnoty nakazuje jej członkom utrzymywać więź z pokoleniami przeszłymi, dochowywać im wiary. Oczywiście zakres pojęcia “przodków” podlega ciągłym przemianom, każda zmiana zakresu “my” wpływa na zmianę zakresu “przodków” grupy [46].
Na zakończenie rozważań socjologicznych na interesującym nas polu należy wspomnień inny ich nurt, który w nauce polskiej reprezentuje Jerzy Szacki. Przedmiotem jego rozważań jest zagadnienie tradycji. Szacki odnotowuje wieloznaczność pojęcia tradycji i różne jej definiowanie przez różnych badaczy, następnie dzieli funkcjonujące definicje na trzy kategorie. Pierwszy rodzaj ujmowania tradycji nazywa “czynnościowym”, kolejne “podmiotowym” i “przedmiotowym” [47].
Tradycja w sensie czynnościowym (zwana również w literaturze transmisją) to przekazywanie z pokolenia na pokolenie sposobów postępowania, oceniania oraz wierzeń, czyli ogólnie rzecz ujmując – dóbr duchowych [48]. Tradycję w ujęciu przedmiotowym stanowi wszystko to co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie [49]. Takie ujęcie tradycji, jak zauważył Piotr Kwiatkowski, bardzo ją zbliża do pojęcia kultury, czyniąc oba zakresy w znacznym stopniu wspólnymi [50]. I wreszcie podmiotowe rozumienie tradycji, które kładzie nacisk na selekcje, oceny i modyfikacje, jakim są poddawane współcześnie elementy przeszłości, czyli bada stosunek danego pokolenia do przeszłości [51]. Jak już wcześniej było podkreślane, tak rozumianą tradycję można utożsamiać ze pojęciem świadomości historycznej w ujęciu socjologicznym.
Podsumowanie
Porównanie paradygmatów historii i socjologii umożliwiło odnalezienie wielu wspólnych elementów. Jest taki sam dla obydwu nauk zasadniczy trzon pojmowania zjawiska nazywanego przez historyków najczęściej świadomością historyczną, zaś przez socjologów społeczną pamięcią przeszłości. Składa się z dwóch elementów: wyobrażeń dotyczących przeszłości oraz przypisywanych im wartości. Socjologów interesują głównie te elementy wyobrażeń o przeszłości, które łączą się z emocjami (pozytywnymi lub negatywnymi). W tym ujęciu elementy przeszłości, które są “obojętne” ludziom, nie stanowią przedmiotu badań. Nie jest brany pod uwagę badaczy cały zasób “chłodnej” wiedzy o przeszłości.
Inaczej jest w podejściu historyków. Dla nich świadomość historyczna to nie tylko emocje, ale również poziom wiedzy prezentowany przez społeczeństwo. Ujęcie to jest więc szersze od socjologicznego. Historycy dodatkowo poddają ocenie świadomość historyczną, która jest z ich perspektywy stopniowalna. Im wyobrażenia o przeszłości są bliższe naukowej wiedzy historycznej, tym wyższy w ocenie historyków jest poziom świadomości historycznej społeczeństwa.
Socjologów głębiej nie interesuje zgodność wyobrażeń z wiedzą naukową (choć w badaniach empirycznych może być brana pod uwagę jako zmienna niezależna). Z tego wynika brak hierarchizowania form “pamięci przeszłości” na gruncie socjologii.
Także w różnym stopniu przedmiotem zainteresowań historyków i socjologów jest związek świadomości historycznej z bieżącym życiem społecznym. Ci pierwsi poprzestają na stwierdzeniu takiego związku, i ewentualnie, jak w pracach Jerzego Topolskiego, na budowie ogólnego modelu rozwoju społecznego tożsamego z procesem historycznym. Socjologowie zaś badają szczegółowo ten związek, szukając przejawów różnorodnych form pamięci przeszłości w bieżącym życiu społecznym [52].
Z tego powodu definicje historyków pozostają ogólne, zaś socjologów ulegają uszczegółowieniu i konkretyzacji wraz z rozwojem badań, o czym może świadczyć jedna z najnowszych definicji opracowana przez Barbarę Szacką. Według niej “społeczna pamięć przeszłości związana jest z fenomenem świadomości istnienia w czasie – tak osobnika jak i zbiorowości, za której członka osobnik się uważa. Łączy się z tym świadomość istnienia przodków, co prowadzi do traktowania zbiorowości, której jest się uczestnikiem, jako wspólnoty nie tylko tych, którzy żyją dzisiaj, ale również tych, którzy żyli wczoraj i przedwczoraj, a samego siebie jako w pewnej mierze odpowiedzialnego za postępowanie przodków. Daje to prawo dumy z ich chwalebnych czynów i zobowiązuje do “rumieńca wstydu” z powodu ich haniebnych poczynań. Społeczna pamięć przeszłości to nie tylko zbiór funkcjonujących w grupie wyobrażeń o przodkach, ale i o wydarzeniach, jakie miały miejsce w przeszłości grupy i w których brali udział przodkowie” [53].
PRZYPISY
[1]
Jerzy Maternicki, Kontrowersje wokół pojęcia świadomości historycznej i metod jej badania, (w:) Świadomość historyczna jako przedmiot badań historycznych, socjologicznych i historyczno – dydaktycznych, red. J. Maternicki, Warszawa 1985, s. 221.
[2]
Marceli Handeisman, O nasz dzisiejszy stosunek do historii porozbiorowej, (w:) Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, Lwów 1931, s. 26.
[3]
Marceli Handeisman, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, Warszawa 1928, s. 267 – 268.
[4]
Jerzy Topolski, Wstęp, (w:) Świadomość historyczna Polaków, red. J. Topolski, Łódź 1981, s. 5 – 6.
[5]
Tenże, O pojęciu świadomości historycznej, (w.) Świadomość historyczna Polaków, dz. cyt., s. 28.
[6]
Tamże, s. 27.
[7]
Jerzy Topolski, Świat bez historii. Warszawa 1976, s. 11.
[8]
Tenże, O pojęciu świadomości, s. 31.
[9]
Tamże, s. 29 – 30.
[10]
Jerzy Topolski, Rola świadomości historycznej w procesie dziejowym, (w:) Świadomość historyczna jako, dz. cyt., s. 20 – 21.
[11]
Jan Pomorski, O obiegowym i teoretycznym pojmowaniu kategorii “świadomość historyczna “, (w:) Świadomość historycznajako, dz. cyt., s.141.
[12]
Jan Pomorski, Społeczna funkcja historii – analiza kontekstów znaczeniowych pojęcia, (w:) Społeczna funkcja historii a współczesność, red. Z. Mańkowski, J.
Pomorski. Lublin 1985, s. 10.
[13]
Kazimierz Bartkiewicz, Obraz dziejów ojczystych w świadomości Polaków doby Oświecenia, (w.) Świadomość historyczna Polaków, dz. cyt., s, 309-342.
[14]
Andrzej F. Grabski, O problemach badania struktury i dynamiki świadomości historycznej, (w.) Świadomość historyczna Polaków, dz. cyt., s. 49.
[15]
Andrzej F Grabski, Badania dziejów spoleczenshva a problematyka świadomości historycznej, “Dzieje Najnowsze”, 1976, nr l, s. 10-11.
[16]
Tenże, Historia a edukacja polityczna. Uwagi metodologiczne, (w:) Studia nad świadomością historyczną Polaków, red. J. Topolski, Poznań 1994,s. 21.
[17]
Jerzy Maternieki, Historia – kultura historyczna – świadomość historyczna, “Wiadomości Historyczne”, 1984, nr 5-6, s. 400.
[18]
Tamże, s. 30.
[19]
Tamże, s. 30.
[20]
Roman Heck, Dawna świadomość historyczna w Polsce, Czechach, Słowacji, Wrocław 1978, s. 19-31.
[21]
Franciszek Hawranek, Rola świadomości historycznej w procesach integracji, (w:) Funkcje świadomości historycznej i efekty polityki oświatowej w procesach integracji, Opole 1974, s. 11.
[22]
Janusz Rulka, Świadomość historyczna młodzieży szkolnej, (w:) Pamiętnik XII powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Katowice 1979,s. 271.
[23]
Tenże, Świadomość historyczna miodzieży szkolnej, “Edukacja Polityczna”, 1984, nr 4-5, s. 179 – 188.
[24]
Kazimierz Kelles – Krauz, Socjologiczne prawo retrospekcji, (w:) Pisma wybrane. Warszawa 1962, t. l, s. 251.
[25]
Tamże, s. 252.
[26]
Stefan Czarnowski, Powstanie i społeczne funkcje historii, (w:) Dzieła, t. 5, Warszawa 1956, s. 99.
[27]
Tamże, s. 108.
[28]
Tamże, s. 110.
[29]
Tamże, s. 100.
[30]
Ludwik Krzywicki, Idea a życie, (w:) Studia Socjologiczne, Warszawa 1951, s. 41 – 149.
[31]
Tamże, s. 140.
[32]
Kazimierz Dobrowolski, Teoria podłoża historycznego, (w:) Studia z pogranicza historii i socjologii, Wrocław 1967, s. 10.
[33]
Tamże, s. 38.
[34]
Nina Assorodobraj, Żywa historia. Świadomość historyczna: symptomy i propozycje badawcze, “Studia Socjologiczne”, 1963, nr 2, s. 5.
[35]
Tamże, s. 8.
[36]
Michael Oakeshott, Experience and its Models, Cambridge 1985, s. 102 – 103.
[37]
Barbara Szacka, Miejsce historii w świadomości współczesnego człowieka, “Kwartalnik Historyczny”, 1973, s. 360.
[38]
Tejże, Świadomość historyczna. Wnioski z badań empirycznych, “Studia Socjologiczne”, 1977, nr 3, s. 69 – 70.
[39]
Barbara Szaeka, Społeczna pamięć polskiej przeszłości narodowej w lalach 1965 – 1988, (w:) B. Szacka, A. Sawisz Czas przeszły i pamięć społeczna. , Warszawa 1990, s. 8.
[40]
Jerzy Szacki, Trzy pojęcia tradycji. “Studia Socjologiczne”, 1970, nr l, s. 150-151.
[41]
Barbara Szacka, Świadomość historyczna. Wnioski, s. 90.
[42]
Tejże. Orientacje temporalne i ich przemiany w latach 1965 – 198S, (w:) Czas przeszły i pamięć, dz. cyt., s. 199-203.
[43]
Andrzej Szpociński, Przemiany obrazu przeszłości Polski ‘.analiza słuchowisk historycznych dla szkół podstawowych 1951 – 1984 , Warszawa 1989, s. 11. u Jamie, s. 180.
[44]
Tamże, s. 180.
[45]
Tamże, s. 21.
[46]
Tamże, s. 16-17.
[47]
Jerzy Szacki, Tradycja. Przegląd problematyki. Warszawa 1971, passim.
[48] Tamże, s. 98.
[49]
Tamże, s. 124.
[50]
Piotr Kwiatkowski, Społeczne ramy tradycji. Przemiany obrazu przeszłości Mazowsza Płockiego w publikacjach regionalnych 1918 – 1988. Warszawa 1990, s. 14- 15.
[51]
Tamże, s. 147- 150.
[52]
Andrzej Szpociński, O historycznym i socjologicznym rozumieniu kategorii “świadomość historyczna “, (w:) Świadomość historyczna jako, dz. cyt., s. 153.
[53]
Barbara Szacka, “Białe plamy” jako jako problem socjologiczny, (w.) Historia i wyobraźnia. Studia ofiarowane Bronisławowi Baczce, Warszawa 1992, s. 200.
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–