Agnieszka Skrobas
Filozofia słowiańska – wychowanie dla przyszłości
Sprawozdanie z Międzynarodowej Konferencji Naukowej zorganizowanej przez Katedrę Filozofii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, pod naukowym kierownictwem prof. zw. dr hab. Wojciecha Słomskiego.
Współczesna rzeczywistość to przestrzeń radykalnych zmian i przeobrażeń. Procesy globalizacji, szybki rozwój technologiczny, postmodernizm i inne zjawiska generują dzisiejszą przestrzeń antropologiczną. Rozwój cywilizacyjny, a zwłaszcza silne aspekty konsumpcjonizmu mają ogromny wpływ na współczesnego człowieka. W takim kontekście niezwykle aktualny zdaje się być problem kondycji współczesnej pedagogii oraz zagadnienie „wychowania dla przyszłości”. Kwestie te znalazły się w centrum rozważań i dyskusji prowadzonych na Międzynarodowej Konferencji Naukowej pt. Filozofia słowiańska – wychowanie dla przyszłości, która odbyła się w dniach 28 – 29 maj 2009 roku, w Katedrze Filozofii Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, pod naukowym kierownictwem prof. zw. dr hab. Wojciecha Słomskiego.
Zgromadzeni uczeni stawiali pytania o przyszłość edukacji, mówili o trudnościach dydaktycznych, słabości dzisiejszej nauki i metod wychowawczych, o „niedostosowaniu” pedagogiki do współczesnych „zawirowań”. Wskazówkę i drogę ku przyszłości upatrywano w filozofii słowiańskiej. O przydatności filozofii słowiańskiej mówił Prof. Wiesław Sztumski w referacie Elementy filozofii słowiańskiej przydatne w wychowaniu do globalizacji. Prelegent swe wystąpienie poświęcił rekonstrukcji rzeczywistości „zglobalizowanej” oraz wyzwaniom z niej wynikających, by następnie ukazać przydatność filozofii słowiańskiej w dobie globalizacji. Pojęcie globalizacji autor zdefiniował jako „zabieg ekonomistów” przeprowadzony celem wzrostu zysków, podkreślił jednakże, iż jest ono nieuchronnym skutkiem postępu wiedzy i techniki, po osiągnięciu określonego stopnia „usieciowienia” – telewizja satelitarna, internet, telekomunikacja komórkowa, oraz „kondensacji czasoprzestrzeni życia”, przez którą rozumie ogromny wzrost ludzkości; natężenie to określa mianem „bomby demograficznej”. Globalizacja zapoczątkowała fazę rewolucji społecznej, wprowadzając nową jakość człowieka i człowieczeństwa oraz nowe środowisko społeczne. Radykalnymi zmianami zaowocowała także w sferach kultury duchowej. Załamały się historycznie ukształtowane wyobrażenia o świecie, nastąpiła dewaluacja tradycyjnych modeli życia i sposobów myślenia. Głęboki kryzys przeżywają również systemy edukacyjne wywodzące się z wielowiekowej tradycji kultury i filozofii Zachodu, zaś szkoła nie przystosowuje do życia w warunkach globalizacji, co rodzi obawy filozofów i pedagogów.
Sytuacja globalności wymaga dostosowania się do egzystencji w nowej rzeczywistości. Dla Prof. Wiesława Sztumskiego jest to jednoznaczne z potrzebą nowego wychowania, charakteryzującego się dywergencją systemów wartości, wierzeń, poglądów filozoficznych i systemów edukacyjnych. Nowe wychowanie winno zatem prowadzić do uformowania „nowego człowieka”, o nowych cechach, innym stylu myślenia i sposobie bycia. Tym celom służy filozofia słowiańska, zwłaszcza filozofia polska XIX i XX wieku, mimo jej ścisłego związku z kulturą i filozofią Zachodu, które zdaniem prelegenta nie są w stanie sprostać wyzwaniom współczesności. W refleksji zachodniej dominuje bowiem binarne myślenie i widzenie świata w aspekcie sprzeczności i antagonizmów. Natomiast o przydatności filozofii słowiańskiej w „wychowaniu do globalizacji” decydują jej zasadnicze cechy: irracjonalizm, duchowość i intuicjonizm. Według autora wystąpienia, duchowość i irracjonalność bardziej niż pragmatyzm i racjonalność będą sprzyjać rozwojowi w globalnie skomplikowanej rzeczywistości społecznej, w której jedyną pewną tezą jest brak pewności. Kierowanie się wyłącznie rozumem, zimna racjonalizacja niekorzystnie odbijają się bowiem na rozwoju osobowości i kulturze duchowej.
Problemy poruszone przez Prof. Sztumskiego znalazły swą kontynuację i swoiste uzupełnienie w wystąpieniu Prof. Nony Zinowiewy, która podjęła zagadnienie „społeczeństwa informacji” oraz potrzeby nieustannej selekcji, do której zmusza wielość, różnorodność i ogrom informacji i dezinformacji.
O przydatności filozofii słowiańskiej mówił także prof. dr hab. Stanisław R. Bryl, który poruszył zagadnienie panslawizmu w referacie Panslawizm – geneza i zakres przydatności dla Słowian. Prelegent podkreślał potrzebę cywilizacyjnej jedności Słowian, tylko zjednoczona słowiańszczyzna jest bowiem w stanie sprostać nowej epoce. Dwa obrazy bytu słowiaństwa przedstawił natomiast prof. Walentyn M. Wandyszew w wystąpieniu Słowiaństwo – dwa obrazy bytu.
Walory filozofii słowiańskiej ukazywały kolejni referenci, którzy koncentrowali się na poszczególnych jej zagadnieniach. Dr Barbara Krygier w pracy Człowiek w ujęciu filozofii kosmicznej przypomniała postać m.in. Konstantego Ciołkowskiego oraz Aleksandra Czyżowskiego. Autorka zwracała uwagę na istotę i znaczenie zjawisk kosmicznych na sposób postrzegania świata, postulując jednocześnie poszerzenie perspektywy myślenia o perspektywy kosmiczne. W centrum jej rozważań znalazł się zatem problem nowej antropologii, związanej z miejscem człowieka – tworu wszechświata – w kosmosie.
Prof. Lucyna Wiśniewska – Rutkowska przedstawiła natomiast myśl Henryka Kamińskiego w wystąpieniu Dwie fazy światopoglądu Henryka Kamińskiego. Autorka podkreśliła zwłaszcza poglądy panslawistyczne, które jednak w ujęciu Kamińskiego nabrały nowego wydźwięku. Według Kamińskiego winna utworzyć się bowiem federacja, w której Rosja zajmie pozycję wspaniałomyślnego partnera, obok autonomicznej Polski. Owa optymistyczna wizja przyszłości wiązała się z koncepcją ucywilizowania Rosji, którą Kamiński pojmował w kategoriach barbarii.
Dr Leszek Kopciuch w pracy Uwagi o prawach dziejowych Feliksa Konecznego zreferował model Konecznego, rekonstruując poglądy i ukazując ich źródła, m.in. w myśli Oswalda Spenglera, który kwestionował istnienie praw przyczynowo – skutkowych, twierdząc, iż powstawanie i przemijanie to „powszechny los”. Feliks Koneczny pytał o istnienie jakichś stałych prawidłowości w historii, pragnął „rozpoznać” prawa dziejowe, by je znać i kształtować. Zauważał, iż każda cywilizacja ma szkielet aksjologiczny, określoną hierarchię wartości, tzw. quincunx, czyli pięciomian bytu, w skład którego wchodzą: zdrowie, bogactwo, dobro, prawda i piękno. Elementy quincunx mogą być różne, ale nie sprzeczne (prawo współmierności). Referent podkreślił także tezę Konecznego, w której autor Praw dziejowych kwestionuje konieczność upadku cywilizacji, kultury nie muszą bowiem umierać, np. cywilizacja żydowska wciąż trwa. Dr L. Kopciuch wzbogacił swą wypowiedź własną interpretacją i oceną poglądów Konecznego.
Wizja społeczeństwa w filozofii Karola Libelta to temat wystąpienia dr Ewy Kuźmy. Autorka omówiła najważniejsze tezy myśli Libelta: powinnością narodu jest wychowanie młodego pokolenia oraz kształtowanie prawdziwych uczuć patriotycznych – Libelt łączył kategorię narodu z kategorią ojczyzny, stąd też kładł nacisk na naukę języka polskiego i historii polskiej. Gruntowne wykształcenie oraz uczciwość stanowiły, według niego, warunki konieczne, by pełnić ważne funkcje w państwie i opowiadać się za prawdą, której przeciwstawiał bojaźń, słabość (też nadmierną grzeczność) oraz ambicję. Prelegentka wyeksponowała także Libeltowski sprzeciw wobec nierówności społecznej, widząc jego przyczynę w nieodpowiednim wychowaniu oraz hasła emancypacji dzieci.
Myśl epistemologiczną Izydory Dąmbskiej przedstawił natomiast dr Wojciech Rechlewicz w referacie Instrumentalny charakter poznania w poglądach Izydory Dąmbskiej. Autor przytoczył koncepcję języka w ujęciu polskiej myślicielki. Język to zespół instrumentalny działania i poznania, który zdaniem Dąmbskiej nie może być traktowany wyłącznie jak system wyartykułowanych dźwięków. Uczestniczy on bowiem w procesach schematyzacji, które ujmują pierwotne dane, wyodrębniając przedmiot z ich chaosu i wprowadzając go do świata człowieka przez nazwanie.
Problem „wychowania dla przyszłości” znalazł się także w centrum rozważań mgr Agnieszki Skrobas, która myśl swą przedstawiła w wystąpieniu pt. O potrzebie „wychowania ku wartościom” w czasach najnowszych. Według prelegentki, w dobie licznych przewartościowań i dekonstrukcji, określanych mianem postmodernizmu oraz w kontekście nurtów antypedagogicznych, negujących nie tylko wady współczesnej pedagogiki, ale ideę wychowania w ogóle, koncepcja „wychowania dla przyszłości”, rodzi wiele trudności. Toteż autorka proponuje wychowanie w kategoriach aksjologicznych, reprezentowane przez znanych i cenionych pedagogów polskich m.in. Bogdana Suchodolskiego i Bogdana Nawroczyńskiego, wykazując jednocześnie, iż odwołania do tradycji i obiektywny system wartości nie musi oznaczać „zamknięcia” się na różność i wielość kulturową. Suchodolskiego idea rozwoju osobowości i samodoskonalenia oraz aksjologia Nawroczyńskiego, uwzględniająca różnorodność kultur i zmienność rzeczywistości, przy czym nie dezorientująca człowieka jako jednostki aksjologicznej – zdają się być swoistym remedium na istniejącą próżnię aksjologiczną i problemy współczesnej pedagogiki. „Wychowanie dla przyszłości” winno być zatem wychowaniem w aspekcie aksjologicznym, opartym na wartościach aksjologicznie dodatnich – jest to myśl zwłaszcza istotna w czasach „rozpłynięcia” się granic między wartościowością i antywartościowością.
Głos zabrało także wielu innych zacnych uczonych, których wypowiedzi stanowiły uzupełnienie dla myśli przewodniej Konferencji. Bogactwo tematów wywołało ożywioną dyskusję. Spotkanie ukazało ważność podjętej problematyki oraz jej wielokontekstowość. Potrzeba „wychowania dla przyszłości” w świetle rozważań nabrała nowego wydźwięku, wskazano bowiem filozofię słowiańską jako remedium na wszechogarniający kryzys pedagogii współczesnej, a także innych dyscyplin naukowych, czy też sfer życia ludzkiego. Zwrócono uwagę zwłaszcza na zasobność i wielowątkowość filozofii słowiańskiej, która stanowi interesujący przedmiot badań, inspirację i punkt wyjścia dla współczesnych myślicieli. Podkreślono jej aktualność i znaczenie przekazu myśli słowiańskiej. Spotkanie ukazało także, iż zainteresowanie kulturą i myślą słowiańską w dobie współczesnej jest ogromne, stąd też publikacja książkowa zostanie wzbogacona pracami nie tylko referentów, ale też innych uczestników Konferencji oraz osób deklarujących uczestnictwo.