Kultura i Historia nr 7/2004
Tadeusz Srogosz,Między biologiczną egzystencją człowieka w dziejach a historią nauki, Częstochowa 2003, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, ss. 248, indeks nazwisk, summary. ISBN 83-7098-210-7
Profesor Tadeusz Srogosz jest znanym i cenionym metodologiem historii oraz badaczem historii Polski nowożytnej, zwłaszcza warunków bytowych i zdrowotnych, dziejów administracji, wojskowości polskiej i historii historiografii, autorem ponad stu publikacji naukowych, w tym wielu wartościowych książek m.in. pt. Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim (1993); Dżuma ujarzmiona. Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta (1997); Pomoc weteranom rannym i chorym na ziemiach polskich w latach 1806-1807 (2001).
Jego najnowsza książka, zatytułowana Między biologiczną egzystencją człowieka w dziejach a historią nauki jest programem badawczym przeznaczonym dla historyków zajmujących się biologicznym wymiarem historii, “próbą rzucenia pomostu między teorią a praktyką historiograficzną” (s. 8). Ma przybliżyć czytelnikowi problemy i aspekty metodologiczne, które można wdrożyć do praktyki dziejopisarskiej. Autor w przedmowie zaznacza, że książka oparta jest “z jednej strony o przemyślenia teoretyczne, które w części zostały ogłoszone w periodykach naukowych i na sympozjach, z drugiej zaś o własne badania źródłowe, rozwiązywanie konkretnych problemów za pomocą metod badawczych, jakie zaoferowały nurty historiograficzne w ostatnich dziesięcioleciach” (s. 8).
Dzieło Tadeusza Srogosza składa się z trzech części, podzielonych na rozdziały. W części pierwszej autor pisze o możliwościach zastosowania wybranych współczesnych nurtów historiograficznych w historii medycyny. Zaczyna się ona rozdziałem, który jest próbą oceny aktualnego stanu teoretycznej myśli historycznej, a jednocześnie wskazuje na perspektywę zniwelowania, chociaż częściowego, różnic między teorią a praktyką dziejopisarską. Dalsze rozdziały poświęcone są konkretnym nurtom: szkole “Annales”, antropologii historycznej i postmodernizmowi (mikrohistorii), archeologii wiedzy medycznej M. Foucaulta i niemieckiej szkole Sozialgeschichte der Medizin. Rozważania autora nad uwarunkowaniami towarzyszącymi wdrażaniu tych nurtów obfitują w szereg interesujących wniosków i postulatów badawczych.
Przedstawiając trudności w stosowaniu metod kwantytatywnych w badaniu biologicznej egzystencji człowieka w dziejach Tadeusz Srogosz przestrzega przed rezygnacją z ich stosowania. Zaznacza, że “metody ilościowe są wciąż szansą na przełamanie tradycyjnego uprawiania historii medycyny i to nie tylko w zakresie śmiertelności, zapadalności na choroby, lecz także w rozpatrywaniu zagadnień związanych ze środowiskami medycznymi, kulturą medyczną itp.” (s. 32). Autor wskazuje na elementy mikrohistorii, które – jak pisze – po uwzględnieniu szeregu zastrzeżeń można zastosować w pracach historyczno-medycznych. Wzbogaci to bowiem narrację o biologiczną egzystencję ludzi, przybliży funkcjonowanie i pracę instytucji medycznych oraz osób, których nie można zaliczyć do wybitnych jednostek w nauce lub zawodzie medycznym (s. 41). Zarazem dodaje, że wybór założeń historiografii postmodernistycznej musi być świadomy, aby nie wpaść w pułapkę biografistyki, przyczynkarstwa, czy regionalizmu.
W drugiej części książki, zatytułowanej Biologiczna egzystencja człowieka w dziejach, Tadeusz Srogosz zawarł studia i szkice dotyczące różnych aspektów, ale zgrupowanych wokół problematyki historii Polski od XVIII do początku XIX wieku. W pierwszym rozdziale tej części przeprowadził naukową krytykę biologicznego wymiaru historii w ujęciu Zbigniewa Kuchowicza. W kolejnych dwóch rozdziałach autor zajmująco, z dużym znawstwem, wypowiada się o stanie i potrzebie badań nad dziejami osiemnastowiecznej medycyny polskiej oraz wartości wiedzy pozaźródłowej na przykładzie błędów w literaturze przedmiotu dotyczących genezy orzecznictwa lekarskiego w wojsku polskim, a także instytucji opieki społecznej i zdrowotnej w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku. Dalsze rozdziały stanowią przykłady konkretnych badań, w których można wdrożyć nowoczesne propozycje metodologiczne: epidemiologia dżumy w Rzeczypospolitej w XVII-XVIII w. na tle innych krajów europejskich, wizja reformy opieki społecznej i zdrowotnej według populacjonistów polskich drugiej połowy XVIII w., warunki zdrowotne ludności chłopskiej w Rzeczypospolitej w XVIII w. w świetle kategorii temporalnych F. Braudela, funkcjonowanie administracji publicznej w opiece zdrowotnej na przełomie XVIII i XIX w. (na przykładzie stosunku do samorządu lekarskiego), postmodernistyczna wizja wojen napoleońskich i ich biologiczne konsekwencje (na przykładzie tak zwanej wojny polskiej w latach 1806-1807).
Przedstawiając stan i potrzeby badań nad dziejami osiemnastowiecznej medycyny polskiej autor wysuwa m.in. postulat kompleksowej pracy nad instytucjonalizacją medycyny na ziemiach polskich z uwzględnieniem miejsca i roli środowiska medycznego w społeczeństwie (s. 80). Tadeusz Srogosz zaznacza, że badania te powinny być rozszerzone o dalsze poszukiwania źródłowe.
Ostatnią część książki autor poświęcił historii myśli medycznej. Składają się na nią studia i szkice o myśleniu lekarskim i świadomości metodologicznej. Są w niej również propozycje metodologiczne dla historyka nauk medycznych. Pierwszy rozdział przedstawia losy polskiej szkoły filozofii medycyny po 1918 r., drugi – jak pisze autor – jest swego rodzaju oceną świadomości metodologicznej polskich historyków medycyny po II wojnie światowej. Kolejne rozdziały realizują ideę tak zwanej teoretycznej historii nauki: podstawy postępowania badawczego historyka nauk medycznych, zastosowanie tezy Mertona i Kuhnowskiego pojęcia dyscyplin baconowskich w historii medycyny, problemy metodologiczne przemian nauk medycznych w czasach nowożytnych, ocena przydatności koncepcji L. Flecka i T. S. Kuhna w badaniach historyczno-medycznych oraz wykorzystanie społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury w badaniu dziejów nauki.
Książka Tadeusza Srogosza, oparta na bardzo solidnej podstawie źródłowej z uwzględnieniem szerokiego zestawu literatury, posiada poważne walory naukowe. Przemyślenia autora nad zastosowaniem nurtów nowoczesnej historiografii oraz filozofii i historii nauki do praktyki badawczej historyków medycyny są niezwykle interesujące i inspirujące. Dzieło to zawiera wiele ważnych ustaleń, godnych uwagi propozycji metodologicznych, w tym całkowicie nowe rozwiązania.
Książka Tadeusza Srogosza stanowi cenną lekturę, którą polecić można zarówno w środowiskach historycznych i medycznych, jak i w środowiskach innych dyscyplin naukowych.
Uważam, że książka w pełni zasługuje na wyróżnienie jej nagrodą Ministra Edukacji Narodowej i Sportu.
Roman Nowacki
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–