Podstawowe elementy wizerunku Cyganów-Romów i ich kultury ukształtowały się już w epoce średniowiecza. Informacje zawarte w XV wiecznych kronikach miast europejskich składają się na swoisty kanon wyobrażeniowy, będący podstawą budowania stereotypu Cygana. Najdawniejsze opisy Cyganów pochodzą z ostatnich lat XIV wieku, dotyczą terenów Bałkanów, Węgier i Wołoszczyzny. Te pierwsze zapiski nie mówią jednak wiele o Cyganach jako grupie, lecz dotyczą poszczególnych jednostek. Pierwsze informacje o zorganizowanych społecznościach cygańskich pochodzą z początku wieku XV i powtarzają rozpowszechnioną przez samych Cyganów legendę o wygnaniu ich z ojczystego Egiptu i pokutnej pielgrzymce w celu odkupienia win[1]. Kroniki mówią o gościnnym przyjmowaniu grup cygańskich w europejskich miastach, o obdarowywaniu cygańskich przybyszów jadłem i pieniędzmi.[2] Jednocześnie jednak pojawiają się zapiski podkreślające przede wszystkim związki Cyganów z praktykami wróżbiarskimi a czasem też magicznymi. Poza tym pojawiają się informacje dotyczące osobliwego wyglądu, zajęć takich jak handel końmi i tresura zwierząt (niedźwiedzi, węży), kowalstwo oraz pierwsze wzmianki o kradzieżach przez nich dokonywanych.[3]
Już w najdawniejszych europejskich zapiskach, dotyczących grup cygańskich widoczna jest charakterystyczna dwuznaczność. Cyganie przedstawiani są bądź jako pokutujący za grzechy pielgrzymi, bądź też jako wędrowni czarodzieje, kuglarze, magowie. Widoczny jest również podział przebiegający na linii zamożność – ubóstwo. Kroniki opisują Cyganów jako grupy barwnych, kolorowych i zamożnych wędrowców dowodzonych przez „książąt” i „hrabiów”, pojawiają się jednak i zapiski, w których przedstawieni są jako brudni, zdziczali nędzarze.[4] Mamy więc dwa rodzaje wizerunków, pozytywny, wpisujący ich losy w kanon chrześcijańskiego uniwersum światopoglądowego, podkreślający wędrowne życie, bogactwo ubioru i biżuterii, oraz negatywny, opisujący brud i zdziczenie cygańskich obyczajów. Dwuznaczność ta widoczna jest do dziś, a stereotypowe przedstawienia Cyganów opierają się na identycznym binarnym schemacie, co dostrzec można zarówno w sferze języka, jak i na łamach prasy czy w literaturze i kulturze popularnej. W ramach niniejszego tekstu przywołane zostaną jedynie przykłady stereotypowego wyobrażenia o Cyganach-Romach na gruncie kultury polskiej i języka polskiego.
Stereotypowe wyobrażenia o społecznościach cygańskich znalazły swój wyraz w sferze języka. Analizy słownikowych definicji, związanych z określeniami „Cygan”, „cygański”, „cyganić” itp. dokonała autorka opracowania Stereotyp Cygana w języku polskim, Renata Dźwigoł.[5] Autorka podkreśla, iż hasło „Cygan” odnaleźć można we wszystkich słownikach języka polskiego, począwszy od słownika polszczyzny XVI wieku. Na podstawie zawartych w słownikach definicji, badaczka wyodrębniła kilka podstawowych wyobrażeń językowych, kształtujących bez wątpienia kulturowy wizerunek Cygana. Wyobrażenia te można podzielić na następujące grupy: Cygan – oszust/ złodziej, Cygan – spryciarz/cwaniak, Cygan – leń/ partacz, Cygan – włóczęga/ człowiek niefrasobliwy, Cygan –muzykant[6], oraz różnorodne konotacje określenia „Cygan” z kolorem czarnym, w tym neosemantyzmy będące nazwami roślin i zwierząt.
Powiązanie określenia „Cygan” z nieuczciwością, oszustwem, kłamliwością pojawia się w słownikach języka polskiego od XVI wieku, Renata Dźwigoł podkreśla, iż w tych najstarszych zapiskach „Cygan” jest synonimem krętacza, matacza, oszusta, złodzieja: „Już w XVI w. Cygan prócz podstawowego znaczenia (…) miał znaczenie przenośne: człowiek nieuczciwy, krętacz, oszust. Drugie znaczenie konsekwentnie notowane jest we wszystkich słownikach języka polskiego. Przykładowo u Lindego: szalbierz, matacz, krętacz, złodziej. Co ciekawe, Słownik Warszawski nie notuje w ogóle znaczenia podstawowego, poprzestając na przenośnym.”[7] O negatywnych konotacjach, łączących określenie Cygan ze słowami „złodziej”, „kłamca” wspomina również prof. Jerzy Bralczyk, który twierdzi, iż w języku polskim zwroty „ty Cyganie” i „ty oszuście/ kłamczuchu” od wieków funkcjonowały wymiennie.[8] Zarówno prof. Bralczyk jak i autorka analizy słownikowych definicji pojęcia „Cygan” podkreślają jednoznacznie negatywne znaczenie zwrotu „cyganić”. Cyganić znaczy kłamać, oszukiwać, zwodzić: „potocznym określeniem jest też czasownik cyganić – kłamać, zwodzić. U Lindego: cyganić – oszukiwać jak Cygan, w pole wywodzić, matać, wikłać, kręcić. Cyganić – oszwabić, drwić, okpić.”[9]
Bliskie znaczeniowo są też inne wyrazy, pochodzące od słowa Cygan, np. przymiotnik „cygański”, rozumiany jako oszukańczy, krętacki, kłamliwy, szalbierski[10], rzeczownik „cygaństwo” – jako kłamstwo, oszustwo, szachrajstwo, oraz przysłówek „po cygańsku/z cygańska” – czyli oszukańczym sposobem, kłamliwie, nieuczciwie[11] Autorka przytaczanej pracy zwraca uwagę na interesujący zwrot pochodzący z języka przestępczego, gdzie „cygańska dola” oznaczać ma zabicie wspólnika w celu zagarnięcia jego łupu.[12] Słowo „Cygan” funkcjonuje również, zdaniem badaczki, jako nazwa gry w karty, której podstawową zasadą jest oszukiwanie współgraczy.[13] O konotacjach łączących Cyganów z praktykami złodziejskimi wspomina również Julian Krzyżanowski w opracowaniu Trzy Centurie przysłów polskich, autor przytacza przysłowie: „Złodziej Cygón Dy je bity”, i tłumaczy je istnieniem wielu opowiadanek – facecji dotyczących Cygana przyłapanego na kradzieży.[14]
„Cygan” jako synonim człowieka sprytnego jest w języku polskim znacznie mniej powszechny, zdaniem Renaty Dźwigoł występuje przede wszystkim w gwarach. Jednym ze znaczeń wyrazu Cyganka, notowanego w Słowniku Warszawskim było: kobieta sprytna, filutka. W gwarach mamy też cyganicha, kobieta sprytna, przebiegła, Cyganiuk, dziecko chytre, przebiegłe, cyganić – chytrze wypytywać, dowodzić. W gwarach mamy też przysłowia: chytry jak Cygan, Cyganowi sperka a gazdowi kapusta, niedźwiedź tańcuje a Cygan pieniądze bierze.[15]
Spryt Cygana bywa powiązany z jego „wrodzonym” lenistwem, wspomina o tym Julian Krzyżanowski, który w Trzech centuriach przysłów polskich przytacza powiedzenie: „orali, kopali on na piecu leżał”, i wyjaśnia, iż wyrasta ono z: „anegdot znanych w całej Polsce, na Kaszubach i Wileńszczyźnie, na Podlasiu (…) Bohaterem ich jest leń-parobek, nieraz Mazur lub Cygan, który umie wymigać się od każdej roboty, pierwszy natomiast zjawia się do miski.”[16]
Językowe wyobrażenia, przedstawiające Cygana jako lenia/partacza i człowieka niefrasobliwego/ wolnego włóczęgę łączą się najczęściej w jeden stereotyp. Cygan, jako człowiek wolny, wędrowiec, niefrasobliwy włóczęga charakteryzuje się pogardliwym stosunkiem do pracy, zwłaszcza zaś do pracy systematycznej, mozolnej, ciężkiej, czyli takiej, jaka w tradycyjnej kulturze osiadłej darzona jest największym szacunkiem. Z tym stereotypem związany jest związek frazeologiczny „cygańskie życie”, oznaczające życie wolne, niefrasobliwe ale też leniwe i ubogie. Modyfikacje tego frazeologizmu podaje Nowa Księga Przysłów Polskich. Odnotowano tu: Cygańskie życie prowadzić, włóczyć się jak Cygan po świecie/ żyć jak Cygan za płotem, żyć jak Cygan wolnością a gałganami trząść/ Cygan nie sieje, nie orze a żyje.”[17] W niektórych gwarach Cygan jest synonimem wędrownego żebraka, włóczęgi.[18]
Bardzo ciekawą grupą frazeologizmów, określeń i neosemantyzmów stanowią zwroty łączące Cygana z kolorem czarnym. Czerń jako charakterystyczna cecha Cyganów odminuje w opisie ich wyglądu zewnętrznego (śniada cera, ciemne oczy, czarne włosy), jest jednak równocześnie elementem kreowania wizerunku obcego. Jako „czarnych” przedstawiają Cyganów następujące zwroty: Czarny jak Cygan, szkoda myć Cygana i tak corny zostanie, czy „myć Cygana” w znaczeniu trudzić się daremnie, oraz biały Cygan – czyli ktoś fałszywy, obłudny, zakłamany.[19] Powiązanie Cyganów z kolorem czarnym pociąga za sobą modyfikacje językowe, przypisujące określenie „Cygan” zwierzętom o czarnej sierści oraz roślinom ciemnym, najczęściej dzikim. Oddajmy głos autorce pracy Stereotyp Cygana w języku polskim: „O tym, że Cyganie są ludźmi o śniadej cerze i czarnych włosach informują neosemantyzmy będące nazwami zwierząt. Cygan jako imię psa – czarnego harta. Nazwa zwierzęcia o czarnej sierści, psa lub krowy. Cyganka – zwierzęta barwy ciemnej w rodzaju żeńskim np. jaskółka czy czarna owca. Cyganka – nazwa czarnej krowy. Taką samą motywację mają inne neosemantyzmy – nazwy owoców, roślin, grzybów a nawet potraw.” [20]
Kształtowany od czasów średniowiecza wizerunek Cygana znalazł swe odzwierciedlenie w języku na poziomie zwerbalizowanych stereotypów i związków frazeologicznych. Z jednej strony są Cyganie fascynującą społecznością wolnych, rozśpiewanych wędrowców, zachwycających barwnym strojem i bogatą biżuterią, z drugiej stanowią marginalną grupę nędzarzy, mroczną, tajemniczą i niebezpieczną społeczność trudniącą się czarami i kradzieżą. Analiza językowa pozwala stwierdzić, iż dominującym w potocznej świadomości wydaje się być wizerunek negatywny, przedstawiający Cygana jako złodzieja, oszusta, lenia, człowieka „ciemnego”, tajemniczego. Nie należy jednak zapominać o obrazie przeciwstawnym – charakteryzującym Cygana jako muzykanta, artystę, człowieka wolnego.
Pozytywny, związany z wolnością i swobodą stereotyp Cyganów funkcjonował w kulturze europejskiej na różnych poziomach i przejawiał się w różnorodnych formach. To właśnie swoista mitologizacja cygańskiego wolnego życia stała się inspiracją dla XIX wiecznych środowisk artystycznych, które określały się właśnie jako cyganeria/bohema. „Cygańskość” owych artystów oznaczać miała umiłowanie wolności, przeciwstawienie się konwencjom obyczajowym i normom moralnym tak zwanego „drobnomieszczaństwa”, szeroko rozumianą wolność, indywidualizm i fantazję. Cyganeria manifestowała pogardę dla nudy codziennej rzeczywistości, starała się szokować niekonwencjonalnym zachowaniem, podkreślając znaczenie wolności w sztuce i życiu. „Cygańskie” było nie tylko życie, lecz również wizerunek bohemy – barwne oryginalne stroje, biżuteria, chusty i szale, długie włosy, czarne peleryny i kapelusze z szerokim rondem. Fascynacja cygańskością przejawiała się również w dziedzinie mody. Tak zwana moda gipsy powracała kilkakrotnie w końcu XIX i w XX wieku, w Polsce rozkwitła na początku lat 60 XX wieku.[21]
Co oczywiste, stereotypowe wyobrażenie Cyganów najpełniej przejawia się na gruncie kultury popularnej. O stereotypach Cygana w środkach masowego przekazu pisali miedzy innymi Adam Bartosz w pracy Gazetowy wizerunek Roma[22], oraz Artur Paszko w artykule Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku[23] . Artur Paszko podkreśla, iż polskie środki masowego przekazu kontynuują swoisty dualizm przedstawienia społeczności Romskich, przy czym opozycje można przeprowadzić według dwóch osi podziału. Pierwszą oś stanowi wspomniana wyżej dychotomia Cygan „niebieski ptak” – Cygan złodziej/przestępca. Drugi podział przebiega po linii bogactwo – ubóstwo. Oba rodzaje stereotypów przedstawione są, zdaniem autora w sposób pozostawiający szeroki margines niedomówienia i utrwalający funkcjonujące już wyobrażenia o Cyganach jako grupie tajemniczej.[24]
Adam Bartosz, autor artykułu Gazetowy wizerunek Cyganów podkreśla natomiast trzy rodzaje funkcjonujących na łamach prasy stereotypów Cygana, określając je jako wizerunek demoniczny, operetkowy i przestępczy[25]. Wyobrażenie Cygana jako istoty demonicznej wyrosło z istniejącego już w czasach średniowiecza stereotypu łączącego Cyganów z siłami nieczystymi[26], czarną magią itp. Demoniczny wizerunek Cyganów stanowi więc, podobnie jak większość stereotypowych wyobrażeń tej grupy swoistą kontynuację obrazu ukształtowanego na przełomie XIV i XV wieku. Jak twierdzi Adam Bartosz, demoniczny wizerunek Cygana pojawia się na łamach prasy względnie rzadko, niekiedy „tajemniczość” społeczności Cygańskiej jest sztucznie eksponowana lub nawet kreowana przez samych dziennikarzy, chcących zainteresować czytelnika.[27] Zdecydowanie częściej odnaleźć można na łamach prasy swa pozostałe wizerunki – przestępczy, ujmujący społeczność cygańską w kontekście kryminalnym (informacje o kradzieżach, rozbojach, pobiciach) oraz operetkowy, „ckliwo-sentymentalny, przypisujący Cyganom cechy romantycznych wędrowców, żyjących muzyką i umiłowaniem natury.”[28] W popularyzacji operetkowego wizerunku ogromną rolę odegrały takie postacie jak Don Wasyl, twórca Międzynarodowego Festiwalu Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku, oraz jego syn Dziani, opisywany w prasie jako „cygański książę” i wykreowany na super gwiazdę.[29]
Festiwale muzyczne i imprezy kulturalne pozwalają wyjść poza ramy wizerunku prasowego i odwołać się do sfery kultury popularnej. Kto choć raz miał możliwość uczestniczyć (bądź jedynie oglądać w telewizji) zainicjowany przez Don Wasyla festiwal w Ciechocinku, zgodzi się, iż konwencja scenograficzno-artystyczna owej imprezy wpisuje się idealnie z jednej strony w stereotypowy obraz Cygana – wolnego kolorowego muzykanta, z drugiej zaś stanowi przedłużenie konwencji kultury popularnej balansującej na granicy kiczu z pod znaku disco polo. Jak daleko posunięta jest autokreacja występujących w zespole Don Wasyla artystów przekonać się można porównując codzienny i sceniczny wizerunek cygańskich kobiet. Ostry, sceniczny makijaż, zwłaszcza pomalowane na czerwono usta i wydekoltowane suknie to elementy wizerunku zabronione w codziennym życiu, w którym Cyganka nie może zachowywać się i ubierać w sposób wyzywający. Sceniczny wizerunek stanowi jednak wyraźną odpowiedź na funkcjonujące w świadomości większości społeczeństwa skojarzenie Cyganów z wolną, nieskrępowaną konwencjami miłością i erotyką. Skojarzenie to, znajdujące odzwierciedlenie z językowym zwrocie cygańska miłość (miłość wolna, nieskrepowana, szalona), realizuje się na wiele różnych sposobów zarówno w twórczości popularnej jak i w literaturze i muzyce. Motyw cygańskiej miłości pojawia się zarówno w popularnych utworach muzycznych, zaliczanych do twórczości zdecydowanie „niskiej” – szczególnie często zaś w muzyce biesiadnej i disco polo, jak również w słynnej operze Carmen Bizeta, czy operetce Baron Cygański Straussa. Cygańska namiętna miłość stanowi również dość częsty motyw literacki[30], wystarczy wspomnieć o utworach takich jak Chata za wsią Józefa Ignacego Kraszewskiego, czy o Cyganach Józefa Korzeniowskiego.[31]
Motyw cygańskiej miłości pojawia się w kulturze popularnej w szerszym kontekście wspomnianego wyżej stereotypu Cygana wolnego, rozśpiewanego, kolorowego. Innymi często występującymi elementami są: barwność stroju, wolne, wypełnione muzyką i śpiewem cygańskie życie czy motyw wędrówki, podróży, tańca, śpiewu. Można tu wymienić kilka znanych tytułów popularnych piosenek: Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma, Maryli Rodowicz, Z Cyganami w świat Macieja Kossowskiego, Graj piękny Cyganie Ireny Santor, czy znany utwór My Cyganie, co pędzimy z wiatrem. Jednym z najbardziej znanych utworów o tematyce cygańskiej jest śpiewana przez Marylę Rodowicz piosenka Jadą wozy kolorowe.
Mówiąc o stereotypowych wyobrażeniach, dotyczących społeczności cygańskich należy wspomnieć o istotnym znaczeniu praktyk budowania własnego wizerunku. Obraz Cygana „kolorowego wędrowca”, czy Cygana tajemniczego/niebezpiecznego jest z jednej strony kreacją stworzoną przez środowisko nie –cygańskie, jednak elementy tego stereotypu stały się istotnym składnikiem autokreacji wykorzystywanym przez samych Cyganów. Nie jest bowiem tylko tak, że widzimy Cyganów przez pryzmat własnych stereotypów – w ogromnym stopniu sami Cyganie, znając funkcjonujące na ich temat wyobrażenia przedstawiają się nam takimi, jakimi chcemy ich widzieć. Tak, zdaniem wielu badaczy było już od czasów najdawniejszych, właściwie od samego początku wzajemnych cygańsko – nie cygańskich relacji. Wspomina o tym Lech Mróz, pisząc o dostosowaniu się romskich wędrowców do obowiązującego w średniowieczu kanonu światopoglądowego, podkreśla to również Adam Bartosz, który stwierdza: „Cyganie potrafią doskonale przystosowywać się do spotykanych na swej drodze sytuacji i z każdej okoliczności pozyskać najbardziej dla siebie korzystne elementy (…) Łatwość w przystosowaniu się, w wykorzystaniu istniejących tendencji, sympatii itp. widoczna była już w pierwszym zetknięciu się Cyganów z ludnością Europy”[32] Ta umiejętność kreacji własnego wizerunku, w harmonii z wyobrażeniami panującymi w środowisku większościowym pozwoliła Cyganom przetrwać i stać się nieodłącznym elementem kulturowo- etnicznym Europy.
Streszczenie
Tekst dotyczy stereotypowych wyobrażeń Cyganów-Romów w kulturze i języku polskim. Autorka stwierdza, że podstawowe elementy stereotypowego wizerunku Cyganów-Romów ukształtowały się już w epoce średniowiecza a ich początków można doszukiwać się w XV wiecznych zapiskach kronikarskich. Zanotowana w kronikach ambiwalencja wizerunku Cyganów-Romów znajduje kontynuację we współczesnych stereotypach, przedstawiających Cyganów bądź jako złodziei i oszustów bądź też wpisujących ich w romantyczny kontekst Cygana – wolnego wędrowca, artysty. Autorka powołuje się na prace wybitnych polskich cyganologów, takich jak Lech Mróz, Andrzej Mirga czy Adam Bartosz.
Summary
The text concerns the stereotypes of Gypsies in the Polish language and culture. The author concludes that the basic elements of a stereotypical image of Gypsies had been formed in the Middle Ages and their origins can be traced back to the fifteenth century chronicle records. The ambivalence of the image of Gypsies, noted in the Middle Ages annales has continuation of today’s stereotypes, depicting Gypsies as thieves and swindlers or enrolling them in a romantic context: Gypsy – free wanderer, and artist. The author refers to the works of outstanding Polish researchers, such as Lech Mroz, Andrzej Mirga or Adam Bartosz
Bibliografia:
- Bartosz Adam, Cyganie/Romowie. Ostatni wędrowcy Europy, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008
- Bartosz Adam, Gazetowy wizerunek Roma, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008
- Bartosz Adam, Nie bój się Cygana, Sejny, 1994
- Dźwigoł Renata, Stereotyp Cygana w języku polskim, w: Romowie w Polsce i Europie, pod red. Piotra Barka, Kraków, 2007
- Krzyżanowski Julian, Trzy centurie przysłów polskich, Warszawa, 1958
- Mróz Lech i Mirga Andrzej, w pracy Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, 1994
- Mróz Lech , Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, 1992
- Paszko Artur, Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008
[1] Adam Bartosz, Nie bój się Cygana, Sejny, 1994, s. 19,20,21
[2] Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, 1992, s. 104
[3] Ibidem, s. 129
[4]Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, 1992, s. 130
[5] Renata Dźwigoł, Stereotyp Cygana w języku polskim, w: Romowie w Polsce i Europie, pod red. Piotra Barka, Kraków, 2007, s. 9-23
[6] O stereotypie Cygana-muzykanta wspomina również Adam Bartosz w pracy Nie bój się Cygana, Sejny, 1994, s. 127
[7] Ibidem, s. 10
[8] O Romach i Cyganach w języku z prof. Jerzym Bralczykiem, językoznawcą rozmawiają Magda Formanowicz i Barbara Weigl, w: Romowie w Polsce i Europie, pod red. Piotra Barka, Kraków, 2007, s. 132-134
[9] Renata Dźwigoł, Stereotyp Cygana w języku polskim, w: Romowie w Polsce i Europie, pod red. Piotra Barka, Kraków, 2007, s. 9-23 Autorka podkreśla, że w Słowniku Warszawskim cyganić ma tez inne znaczenie – „cyganić = oddawać się nierządowi”.
[10] Ibidem, s. 10/11. Prof. Jerzy Bralczyk podaje inne konotacje czasownika „cygański”, związane z „cygańską urodą”, „cygańskim temperamentem”, „cygańską miłością”, czyli grupą odwołującą się do innego stereotypu, związanego z przekonaniem o cygańskiej wolności, dzikości i namiętnym temperamencie.
[11] Ibidem, s. 10/11
[12]Ibidem, s. 11
[13] Ibidem, s. 11
[14] Julian Krzyżanowski, Trzy centurie przysłów polskich, Warszawa, 1958, s. 575
[15] Podobne przysłowia można znaleźć w Księdze przysłów polskich Danuty i Włodzimierza Masłowskich, Kęty, 2000. Czytamy: Bez Cygana wesele się nie obejdzie, Cieszy się, jak Cygan dziećmi, Cyganowi z worka uciekł, Dla kompanii dał się Cygan powiesić, Kowal zawinił, Cygana powiesili, Kręci się jak Cygan na jarmarku, Niedźwiedź tańcuje, Cygan pieniądze bierze.
[16] Julian Krzyżanowski, Trzy centurie przysłów polskich, Warszawa, 1958, s. 398
[17] Ibidem, s.17
[18] Ibidem, s.17
[19] Ibidem, s.14
[20] Ibidem, s.14
[21] Maria Fiderkiewicz, Cygan, Cyganeria i moda „gipsy”, www.stowarzyszenieromow.hg.pl
[22] Adam Bartosz, Gazetowy wizerunek Roma, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008, s. 98-105
[23] Ibidem, s. 204-216
[24] Artur Paszko, Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008, s. 206
[25] Adam Bartosz, Gazetowy wizerunek Roma, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008, s. 98.
[26] Ibidem, s. 98
[27] Ibidem, s. 101
[28] Ibidem, s. 98
[29] Ibidem, s. 103
[30] O motywach cygańskich w literaturze i malarstwie wspominają Lech Mróz i Andrzej Mirga, w pracy Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, 1994, s. 280-287
[31] Józef Korzeniowski, Cyganie: dramat w pięciu aktach, Lwów, 1900., Ignacy Józef Kraszewski, Chata za wsią, Warszawa, 1973. O Cyganach w bardzo ciekawy sposób pisał Jerzy Waligóra w artykule Melodramat na łonie natury. Cyganie Józefa Korzeniowskiego w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008, s. 32-40
[32] Adam Bartosz, Cyganie/Romowie. Ostatni wędrowcy Europy, w: Romowie 2007. Od edukacji młodego pokolenia do obrazu w polskich mediach, pod red. Barbary Weigl i Magdy Formanowicz, Warszawa, 2008, s. 148-157