„Kultura i Historia” nr 9/2005
Zapomniane zabytki: dwory i pałace wiejskie południowej Polski: Śląsk Opolski, pod red. R. Nowackiego, t. 1, Opole: Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, 2004, ISBN: 83-88492-27-6.
W ostatnich latach na polskim rynku wydawniczym zaczęły ukazywać się publikacje poświęcone dawnym rezydencjom ziemiańskim. Ich autorzy przedstawiają przede wszystkim wspaniałe pałace i zamki, czasem przybliżają ich historię, pełnione funkcje, a nawet związane z nimi legendy. Wiele wydawnictw, zajmujących się tą problematyką, ma charakter komercyjny, stąd z reguły pomijane są w nich ciekawe, wartościowe ze względu na swoją historię i walory architektoniczne, lecz w dużej mierze zniszczone rezydencje.
Książka Zapomniane zabytki. Dwory i pałace wiejskie południowej Polski, napisana pod redakcją Romana Nowackiego, profesora Politechniki Opolskiej, ściślej tom pierwszy tego wydawnictwa, jest próbą przybliżenia dziejów i obecnego stanu zespołów pałacowych i folwarcznych przeważnie usytuowanych na obszarze Śląska Opolskiego. W publikacji tej celowo pominięto okazałe pałce i dwory, które doczekały się już szczegółowych opisów, a więc są dobrze znane.
Tom pierwszy Zapomnianych zabytków… zawiera wstępne informacje o niektórych w miarę dobrze zachowanych, rezydencjach wiejskich wspomnianej wyżej części Polski. Opisane zostały ich walory architektoniczne. Autorzy zamieścili szereg ilustracji dokumentujących ich obecny wygląd oraz map, umożliwiających ich lokalizację. Śląskowi Opolskiemu poświęcony będzie jeszcze przygotowywany już do druku tom drugi.
Tytuł: „Zapomniane zabytki. Dwory i pałace…„ nie oddaje w pełni treści opracowania. Po pierwsze prezentowane budowle mają swoich właścicieli, którzy starają się przywrócić im dawną świetność, niektóre zostały włączone i zaadaptowane przez instytucje państwowe i pełnią dziś ważną rolę w środowisku lokalnym, a nawet szerszym. Jednak stan obecny szeregu prezentowanych obiektów wskazuje, że w materii tej jest jeszcze wiele do zrobienia. Po drugie, treść książki wykracza również poza prezentację samych tylko dworów i pałaców wiejskich, ale ten fakt może jedynie podnieść rangę publikacji. Ma też znaczenie dla turystyki, ponieważ o zabytkowych budowlach przeważnie w ogóle lub niewiele wspominają przewodniki turystyczne. W opracowaniu można odnaleźć częstokroć bardzo szczegółowe informacje dotyczące towarzyszącej pałacom i dworom zabudowy. W książce pojawiają się, zatem, poza okazałymi rezydencjami, budynki mieszkalne administratorów majątków, młynarzy i zwykłych robotników folwarcznych, a także wozownie, stajnie, stodoły, obory, spichlerze, kuźnie, płyny, piekarnie, gorzelnie oraz interesujące elementy architektoniczne m.in. elewacje budynków, dekoracji kominków, polichromii, kartusze herbowe.
Książka zapewne wzbudzi zainteresowanie specjalistów zajmujących się dokumentowaniem dziedzictwa kulturowego Polski oraz wśród władz samorządowych starających się o podniesienie atrakcyjności swojego terenu, a także wśród odwiedzających nasz kraj turystów, zainteresowanych walorami dóbr kultury. Celem tego wydawnictwa jest, bowiem zwrócenie uwagi turystów na ciekawe zespoły pałacowo-parkowe południowej Polski, jak również zachęcenie badaczy do szerszego zaangażowania się w szczegółowe studia dla tej części kraju.
Prezentowana praca obok wstępu składa się z 4 rozdziałów. Treści w niej zawarte można podzielić na podstawowe grupy tematyczne.
Pierwsza dotyczy zarysu rozwoju i przemian w gospodarce folwarcznej na Śląsku Opolskim. Rozdział ten w oparciu o wybraną literaturę przedmiotu obejmuje krótki rys historyczny z dziedziny gospodarczej na przestrzeni ostatnich kilkuset lat.
W drugiej grupie tematycznej omawiane są m.in. typy układów kompozycyjnych zespołów pałacowych i folwarcznych, jakie wykształciły się na przestrzeni XIX w. na prezentowanym obszarze.
Trzecia grupa tematyczna obejmuje szeroko pojęty rozwój i przekształcenia zachodzące w strukturze przestrzennej i architektonicznej zespołów pałacowych i folwarcznych. Można znaleźć w niej wiele cennych informacji o transformacjach architektonicznych na przełomie dziejów m.in. tradycjach sztuki drewnianych konstrukcji budownictwa sakralnego. Bardzo ciekawa i wielce zaskakująca dla czytelnika jest informacja o przeobrażeniach architektonicznych w majątkach Opolszczyzny z XVIII w. za rządów Fryderyka II, tj. uprzemysłowienie, kolonizacja fryderycjańska i związany z nią wielki ruch budowlany na wsi. W myśl słów Fryderyka II „nie ma się budować pałaców, ale stajnie i inne budynki gospodarcze”.
Czwarta grupa tematyczna zatytułowana jest „Zachowane, ciekawsze obiekty, wybranych zespołów pałacowych i folwarcznych”. Tematyka ta obejmuje m.in. najciekawsze wybrane zespoły pałacowe i folwarczne Opolszczyzny.
Materiał, zgromadzony przez autorów ksiązki, oprócz rysu historycznego został przedstawiony również w obiektywie, aby ukazać ich obecny wygląd. Dzisiejsze panoramy zabytkowych budowli Śląska Opolskiego połączone zostały z ilustracjami sprzed wielu lat często w niemieckim nazewnictwie niegdyś stosowanym. W pracy pt. „Zapomniane zabytki…” zamieszczone są archiwalne mapy topograficzne i współczesne układy zespołów pałacowych i folwarcznych, które pozwolą osobom zainteresowanym tymi zabytkami zarówno na odnalezienie ich w terenie, jak i zorientowanie się, jaką funkcję pełniły w czasach swojej świetności.
Reasumując „Zapomniane zabytki…” to książka oparta na solidnej bazie źródłowej (głównie materiałów niemieckich i nie tylko) napisana językiem czytelnym, przejrzyście o starannej i profesjonalnej szacie graficznej. Zebrane cenne archiwalia m.in. ilustracje, mapy i rysy dziejów, poszczególnych zespołów pałacowych i folwarcznych mają stanowić przyczynek i punkt wyjścia dla dalszych szczegółowych badań nad kulturowym dziedzictwem tego regionu, ponieważ pomimo, że autorzy omawianej publikacji wykazali się znawstwem w zakresie historii kultury i sztuki potrzebują wsparcia innych badaczy, zajmujących się badaniami w zakresie dziedzictwa kulturowego.
Publikacja ta jest znaczącym przyczynkiem do odkrywania bogactwa kulturowego, społecznego, walorów krajoznawczych Polski. Tom pierwszy Zapomnianych zabytków…, stanowiący zapowiedź prezentacji w kolejnych tomach zespołów pałacowych i folwarcznych z terenu całej południowej Polski ze względu na cenne informacje z dziedziny architektury i sztuki oraz historii stanowi ważne opracowanie w dotychczasowej literaturze, poświęconej tej problematyce.
Ksawery Jasiak
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–