„Kultura i Historia” nr 9/2005
Rupert B u t l e r, SS – Wiking. Historia 5. Dywizji Waffen – SS i ochotników germańskich, Warszawa: Wydawnictwo Oskar, 2003, ss. 180. ISBN: 83-85239-58-8.
W ostatnich latach notujemy na polskim rynku wydawniczym pojawienie się wielu publikacji traktujących o działalności zbrodniczej instytucji systemu hitlerowskiego jakim była Schutzstaffel (SS) [1]. Część z nich stanowią opracowania dotyczące jej oddziałów zbrojnych, tj. Waffen – SS [2]. Jak się wydaje, wynika to z faktu dość dużego zapotrzebowania na tego typu prace, zgłaszanego przez historyków oraz kręgi miłośników historii i militariów. Wskażmy bowiem, iż do końca lat osiemdziesiątych XX w., jedynymi opracowaniami traktującymi o SS i jej siłach zbrojnych były pionierskie dzieła Mirosława Cygańskiego, Ryszarda Majewskiego i Karola Grűnberga [3].
W 2003 r. zostało opublikowane przez warszawskie wydawnictwo „Oskar” kolejne opracowanie dotyczące historii jednej z jednostek bojowych Waffen – SS. Autorem pracy zatytułowanej „SS – Wiking. Historia 5. Dywizji Waffen – SS i ochotników germańskich” jest brytyjski historyk i publicysta Rupert Butler [4]. W Europie Zachodniej opublikował on osiemnaście prac, w większości dotyczących dziejów Niemiec epoki hitlerowskiej. Szczególnym obiektem jego zainteresowania są instytucje terroru, w tym SS i powiązane z nią organa: Gestapo i Waffen – SS. Polskiemu czytelnikowi znane są jego książki, tj.: „Szakale Hitlera (Warszawa 2001) oraz „SS – Hitlerjugend: historia 12. Dywizji Pancernej Waffen – SS” (Warszawa 2003). Recenzowana niżej praca (licząca 180 stron) miała swe pierwsze wydanie w Londynie w 2002 r.
Konstrukcja dzieła została podzielona na osiem rozdziałów, w których autor prezentuje w ujęciu chronologicznym historię dywizji pancernej „Wiking” w latach 1941 – 1945. Publikacja została opatrzona bibliografią oraz niezwykle pomocnym – przy tego typu prac – aneksem. Zawiera on bowiem informacje dotyczące struktury organizacyjnej, przyporządkowania operacyjnego dywizji oraz stopni w Waffen – SS i ich polskich odpowiedników. Praca została wzbogacona materiałem ikonograficznym, w większości po raz pierwszy publikowanym w Polsce. Ważnym uzupełnieniem publikacji są także mapy będące doskonałą ilustracją, prezentującą sytuację militarną na terenie Europy Środkowo – Wschodniej w latach 1941 – 1945. Analiza bibliografii wskazuje, iż R. Butler korzystał z najnowszych opracowań zachodnich dotyczących SS, które w większości powstały w ostatnim dziesięcioleciu XX w. Ponadto autor oparł także prezentację tematyki o materiały pamiętnikarskie, które nie zostały dotąd opublikowane w Polsce.
Podsumowując analizę konstrukcji pracy należy odnieść wrażenie, iż ma ona charakter popularny, skierowany do szerokiego kręgu czytelniczego. Wynika to głównie z faktu, iż poniższa monografia nie posiada przypisów, które pozwalałyby na lokalizację bazy źródłowej w trakcie narracji autora. Innym tego dowodem jest brak materiałów archiwalnych. Dlatego też duże uznanie należy się dla polskiego redaktora, który wielokrotnie celnie uzupełniał luki w wywodzie merytorycznym autora.
W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Początek” R. Butler przedstawił przyczyny podjęcia wiosną 1940 r. decyzji kierownictwa III Rzeszy o werbunku ochotników z podbitych przez Niemcy krajów germańskich i romańskich Europy Zachodniej i Północnej. Autor wskazywał głównie na plany Reichsführera SS – Heinricha Himmlera, dotyczące rozbudowy sił zbrojnych Schutzstaffel, poprzez zwiększenie stanów liczebnych ponad limity (w ramach poboru w Niemczech) przyznane im przez Wehrmacht [5]. R. Butler podkreślił korelację tych zamierzeń z odzewem na jaki ta koncepcja natrafiła, wśród skrajnie prawicowych i faszyzujących grup politycznych Holandii, Francji, Danii i Norwegii. Podkreślił on także – wykorzystywany przez hitlerowców – aspekt ideologiczny (wrogość do komunizmu i obrona Zachodu przed zagrożeniem ze strony ZSRR) [6]. Nie bez znaczenia okazywały się także obietnice profitów politycznych i ekonomicznych dla cudzoziemskich ochotników[7]. Dlatego też w rozdziale wstępnym zamieścił on genezę formowania wiosną 1940 r. pułków cudzoziemskich: „Nordland” (norwesko – duńskiego), „Westland” (holendersko – flamandzkiego), które zimą tego roku, wraz z niemieckim pułkiem SS „Germania” utworzyły Dywizję Zmotoryzowaną SS „Wiking” [8].
W rozdziale drugim „Szkolenie” zaprezentowano metody szkolenia oddziałów w czasie formowania jednostki. Autor zwrócił również uwagę na kwestie związane z umundurowaniem oraz wyposażeniem technicznym dywizji „Wiking”. Na kanwie tej kwestii R. Butler podjął polemikę z badaczami sugerującymi uprzywilejowanie Waffen – SS w stosunku do Wehrmachtu w kwestii dostaw uzbrojenia, w tym zwłaszcza broni pancernej [9]. Według niego takie zjawisko nie istniało, a u schyłku wojny można co najwyżej mówić o zrównaniu dostaw sprzętu dla obu stron [10].
W kolejnych trzech rozdziałach (III – „Krwawy test”, IV – „Kaukaz” i V – ”Katastrofa”) zaprezentowano udział dywizji „Wiking” (przemianowanej 7 listopada 1942 r. na Dywizję Grenadierów Pancernych) jako części składowej Grupy Armii „Południe”, w agresji na Związek Radziecki w latach 1941 – 1943 [11]. Autor relacjonuje w nich działania bojowe dywizji, uderzającej przez Ukrainę w kierunku Humania (czerwiec – grudzień 1941), w czasie rajdu latem 1942 r. na Kaukaz 4. Armii Pancernej gen. Hermanna Hotha. Ponoszone wówczas przez jednostkę „Wiking” duże straty osobowe, powodowały konieczność dalszej rozbudowy sił dywizji, czego dowodem było włączenie dwóch batalionów: fińskiego i estońskiego oraz batalionu czołgów, kompanii saperów i strzelców motocyklowych. Jednak o ile autor pisze dość szeroko o pierwszych dwóch kwestiach to pozostałe zostały przez niego pominięte (wymagało to ponownego uzupełnienia ze strony polskiej redakcji).
Klęska niemieckiego natarcia na Łuku Kurskim w lipcu 1943 r. spowodowała w sierpniu t. r. radziecką kontrofensywę, którą pod Charkowem usiłowała zatrzymać także, m.in. dywizja „Wiking”. Autor po raz kolejny nie wskazał jednak przyporządkowania operacyjnego do III Korpusu Pancernego jak również przemianowania w październiku 1943 r. w Dywizję Pancerną (musiał uczynić to polski redaktor).
Rozdział szósty („Okrążeni”) i siódmy („Odwrót”) prezentują działania bojowe dywizji „Wiking” związane z odwrotem sił niemieckich na Wschodzie w latach 1944 – 1945. W lutym 1944 r. działania ofensywne 1 i 2 Frontu Ukraińskiego na kierunku rzeki Dniestr spowodowały okrążenie pod Korsuniem, dużego zgrupowania sił niemieckich, w tym również dywizji „Wiking”. R. Butler poświęcił wiele miejsca okolicznościom rozbicia dywizji przez siły radzieckie, podczas przeprawy przez Gornyj Tykicz. W rozdziale siódmym ukazał on ostatni etap jej funkcjonowania po rekonstrukcji; przybliżając w nim udział dywizji w stłumieniu powstania warszawskiego 1944 r. oraz w utrzymaniu niemieckich linii obronnych na Węgrzech i Austrii na przełomie lat 1944/1945. Opis działań bojowych dywizji kończy na złożeniu borni w dniu 8 maja 1945 r. w rejonie Walkersdorf w płd. – wsch. Austrii.
Ostatni rozdział (VIII –„Najważniejsze postaci”) jest zbiorem biogramów dowódców dywizji (Felix Steiner, Herbert Gille, Johannes Mühlenkamp, Karl Urlich) oraz okrytych ponurą sławą najbardziej znanych oficerów tej jednostki: Leona Degrelle’a oraz Josefa Mengelle.
Prezentowana praca R. Butlera zasługuje na uwagę z kilku względów. Przede wszystkim stanowi ona próbę monografii cudzoziemskiej jednostki, stanowiącej część składową Waffen – SS. Powyższa kwestia stanowi nadal, zwłaszcza na gruncie polskim otwartą kwestię badawczą. Ponadto prezentacja przez autora sposobów rekrutacji, specyficznego sposobu formowania corps d’esprits ochotników oraz ich zaangażowania ideowego stanowi ważny element ukazania przyczyn pozyskiwania przez hitlerowców, chętnych walki o Rzeszę Wielkogermańską, wśród przedstawicieli pokonanych narodów Europy Zachodniej i Północnej. Niezwykle ważnym zabiegiem autora było także wykazanie zbrodniczego charakteru działań dywizji „Wiking”, czego dowodem był udział w masakrach ludności cywilnej w ZSRR (np. latem 1941 r. w okolicach Żytomierza) oraz tłumieniu Powstania Warszawskiego w sierpniu 1944 r.
Autor nie ustrzegł się jednak od pewnych błędów. Przede wszystkim razi czytelnika nieumiejętność płynnej prezentacji tematyki. Jak już wspominano wielokrotnie, tylko dzięki interwencji polskiego redaktora, czytelnik dowiaduje się o zmianach organizacyjnych i przemianowaniu dywizji. Ponadto R. Butler nie rozwiał dylematu w literaturze przedmiotu, wiążący się ze sprecyzowaniem daty powołania dywizji. Sam dość ogólnikowo wskazał, iż jednostka „Wiking” powstała w 1940 r. Określenie tej kwestii byłoby niezwykle cenne, gdyż w dotychczasowej historiografii spotykamy datę 1 listopada (K. Majewski, O. Weidinger) oraz 1 listopada (G. Williamson) [12].
Ponadto w kilku momentach, co najmniej wątpliwości budzą oceny i komentarze autora. R. Butler kreśląc doświadczenia bojowe niemieckiego pułku „Germania”, wchodzącego w skład dywizji „Wiking”, przedstawił pokrótce jego udział w kampanii wrześniowej 1939 r. Jednak dość oględnie wskazał na zniszczenie części jego sił pod Gródkiem Jagiellońskim w nocy z 15 na 16 września dniu starciu z 11 Karpacką Dywizją Piechoty. Zapisał on bowiem:, iż „bataliony pułku SS „Germania” nacierające przez przemysłowe tereny w kierunku Lwowa napotkały twardy opór i poniosły straty” (s. 39). Przypomnijmy, iż Niemcy ponieśli duże straty w ludziach, w tym, m.in.: dowódcę 3. batalionu Oberststurmbannführera Knoeppena, adiutanta pułku Oberststurmbannführera Schomburga oraz całość pojazdów samochodowych oraz większość sprzętu artyleryjskiego. Dopiero pod koniec kampanii rozbita jednostka odzyskała częściową zdolność bojową [13].
Ponadto zastrzeżenia wywołuje opis walk na terenie ZSRR. Mieszane uczucia u czytelnika budzą określenia wyrażone w stosunku do żołnierzy Armii Czerwonej. Przykładowo na s. 50 zanotowano: „nieprzyjaciel [tj. Rosjanie – M. N.], zdezorganizowany całkowicie niemieckimi uderzeniami, uciekał piechotą, wozami konnymi i ciężarówkami, pozostawiając tylko wszechogarniający smród brudu i zgnilizny [podkr. M. N.]” (s. 50).
Pojawiające się na kartach tej książki komentarze wskazują na występowanie w tej mierze jeszcze, dość silnych negatywnych stereotypów w historiografii zachodnioeuropejskiej. Z obowiązku recenzenta należy także wskazać na odmienne – niż przyjęto to literaturze – dane techniczne sprzętu wojskowego podawane przez autora. Różnice pojawiły się przy prezentacji niemieckiego uniwersalnego karabinu maszynowego MG 42, gdzie autor określił jego szybkostrzelność na 1500 strz./min. Jednak w opracowaniach wskazuje się na szybkostrzelność (i to teoretyczną) na 1200 strz./min [14]. Równie dyskusyjna wydaje się teza, iż wóz bojowy Pz.Kpfw. IV był jednym z najlepszych czołgów średnich używanych podczas II wojny światowej (s. 36) [15].
Pomimo nakreślonych wyżej zarzutów, praca zasługuje na uwagę szerokiego grona czytelników. Spotka się ona zapewne z dużym zainteresowaniem ze strony historyków, młodzieży akademickiej oraz osób zainteresowanych dziejami II wojny światowej.
Przypisy
[1]
Por. m.in.: M. Cygański, Terror i zbrodnie SS w okupowanych krajach Europy Środkowowschodniej w latach 1939 – 1945, Stowarzyszenie Instytut Śląski, Opole 1994; tenże, Terror i zbrodnie SS w okupowanych krajach bałkańskich (Jugosławii, Grecji, Albanii) i w sąsiednich państwach satelickich III Rzeszy (Słowacja i Węgry) w latach 1941 – 1944/45. Zagłada Żydów i Cyganów w czasie II wojny światowej, Stowarzyszenie Instytut Śląski, Opole 1995; A. Lasik, Załoga SS w Kl. Auschwitz, w latach 1940 – 1945, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994; G. Williamson, SS (Schutzstaffel): gwardia Adolfa Hitlera. Pełna historia Schutzstaffel od ulicznych bojówek do Waffen – SS, Wyd. „Espadom” Warszawa 1995; P. Padfield, Himmler: Reichsführer SS, Wyd. „Iskry”, Warszawa 2002.
[2]
Np.: J. Ledwoch, Waffen – SS: jednostki pancerne, Wyd. „Lampart”, Warszawa 1993; J. Ledwoch, Waffen – SS, Wyd. „Militaria”, Warszawa 1994; M. Bryja, J. Ledwoch, Jednostki Waffen – SS: 1939 – 1945, Wyd. „Militaria”, Warszawa 1996; Ch. S. Sydnor, Żołnierze zagłady: dywizja SS „Totenkopf” 1933 – 1945, Wyd. „Oskar”, Warszawa 1998; Waffen – SS: organizacja, działania bojowe, umundurowanie, Wyd. „Militaria”, Warszawa 1999; J. J. Weingartner, Dywizja Fűhrera: Leibstandarte SS Adolf Hitler, Wyd. „Oskar”, Warszawa 2000; W. Bąkowski, Zagłada Huty Pieniackiej, Wyd. Biblioteki Złoczowskiej, Kraków 2001; Ch. Messenger, Gladiator Hitlera: życie i czasy SS – Oberstgruppenführera i generała pułkownika Waffen – SS Josefa Dietricha, Wyd. „Oskar”, Warszawa 2001; E. Prus, SS – Galizien: patrioci czy zbrodniarze ?, Wyd. „Nortom”, Wrocław 2001; R. Butler, SS – Hitlerjugend: historia 12. Dywizji Pancernej Waffen – SS, Wyd. „Oskar”, Warszawa 2003.
[3]
Zob.: M. Cygański, SS w ruchu narodowosocjalistycznym i w III Rzeszy: 1925 – 1945, Instytut Zachodni, Poznań 1978; R. Majewski, Waffen SS – mity i rzeczywistość, Krajowa Agencja Wydawnicza, Wrocław 1983; K. Grűnberg, SS – czarna gwardia Hitlera, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1984. Z innych prac warto wymienić: P. Ramme, Służba Bezpieczeństwa SS, Wyd. MON, Warszawa 1975; Zamojszczyzna – sonderlaboratorium SS (Schutzstaffel): zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej, pod. red. Cz. Madajczyka, LSW, Warszawa 1979; Indeks miejsc i faktów zbrodni do zbioru wniosków na odznaczenia dla funkcjonariuszy SS i policji w Generalnej Guberni, oprac. E. Żynda, Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1980.
[4]
Wskażmy, iż w tym samym roku ukazało się wydawnictwo popularne, traktujące o wskazanej jednostce wojskowej. Por. J. Solarz, Wiking 1941 – 1945, Wyd. „Militaria”, Warszawa 2003.
[5]
P. Haussner, Soldaten wie andere auch, b. danych o wyd., Osnabrück 1966, s. 264 – 266.
[6]
Przykładem tego może być osoba Duńczyka, SS – Sturmbannführera Christiana Frederika hr. von Schalburga, którego rodzina zginęła z rąk bolszewików w czasie rewolucji 1917 r. Wstąpił on ochotniczo do pułku SS „Nordland” i służył w Dywizji SS „Wiking” (poległ w 1942 r.). Por. G. Williamson, SS…, s. 11, 112, 114, 125.
[7]
Z ustaleniami autora koresponduje kwestia planów hitlerowskiego kierownictwa dotyczącego budowy „Rzeszy Wielkogermańskiej” i „społeczności wielkogermańskiej” w oparciu o kadry germańskich ochotników Waffen – SS. Dowodem miał być projekt powołania tzw. „SS – Staat – Burgundien”. Zob. M. Cygański, Polityka narodowościowa kierownictwa SS w okupowanych państwach germańskich i romańskich Europy Zachodniej i Północnej w latach 1940 –1944/45, Opole 1998, s. 10 – 15.
[8]
Dywizja posiadała początkowo nazwę „Germania” (od 1 listopada do 30 grudnia 1940 r.). Autor nie wyjaśnił przyczyny jej zmiany; warto podkreślić, iż uczynił to polski redaktor.
[9]
Por. G. Williamson, SS…, s. 203.
[10]
Trudno jednoznacznie wskazać właściwy punkt widzenia, niemniej zjawisko faworyzowania Waffen – SS dostrzega wielu świadków wydarzeń, m.in. Heinz Guderian. Zob. H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Wyd. MON, Warszawa 1958, s. 249.
[11]
Autor nie podaje daty przemianowania dywizji; czyni to polski redaktor (s. 77). Por. także: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, Band 4. Der Angrif auf die Sovjetunions, Deutsche Verlags – Anstalt (DVA), Stuttgart 1983, s. 2.
[12]
Por. K. Majewski, Waffen – SS…, s. 95; G. Williamson, SS…, s. 116.
[13]
B. Prugar – Ketling, Działania 11 Karpackiej Dywizji Piechoty – wrzesień 1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1957, nr 3, s. 257 – 258.
[14]
Encyklopedia techniki wojskowej, Wyd. MON, Warszawa 1987, s. 766.
[15]
Por. opinie historyków, dotyczące mankamentów Pz.Kpfw. IV oraz jego niższych parametrów bojowych, w stosunku, np. do radzieckich czołgów średnich.: R. Cross, Operacja „Cytadela”, Wyd. „Bellona”Warszawa, s. 42 – 46.
Mariusz Nowak
——————————————————————————————–
Materiał udostępniany na zasadach licencji
Creative Commons 2.5 Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne
——————————————————————————————–