Tytułem wstępu
Doświadczanie nieustannych zmian i jednoczesne trwanie, to kwintesencja społeczeństwa zamieszkującego Szwajcarię. O tym, że Federacja Szwajcarska uważana jest za zjawisko osobliwego rodzaju „(…) świadczą od przynajmniej 250 lat (…) obserwatorzy, krajowi i zagraniczni, ci życzliwi i ci nastawieni krytycznie. Wielu podziwiało ją w różnych czasach. Powody były jednak różne. Jedni uważali, bowiem Szwajcarię za wzór dla reszty świata. Inni postrzegali ją, jako twór dziwny lub wprowadzający w zakłopotanie. Wszyscy zgadzali się jednak, że czegoś podobnego gdzie indziej nie ma”.[1] Szwajcaria jest niedużym krajem położonym na styku trzech wielkich obszarów kulturowych: niemieckiego, francuskiego i włoskiego. Do tego dochodzi fakt funkcjonowania na jej terenie nieco specyficznej kulturowo i językowo mniejszości retoromańskiej oraz sporej liczby grup o imigracyjnym rodowodzie, stanowiących 22,1%[2] w skali kraju. Z tego względu ten niewielki powierzchniowo kraj stanowi szczególny rodzaj interesującego laboratorium stosunków interetnicznych, procesów demograficznych oraz migracyjnych na przestrzeni długiego okresu trwania w historii.
Analiza społeczeństwa w Szwajcarii, jego wymiarów, aktualnego stanu oraz towarzyszących mu zmian jest nie lada wyzwaniem. Osobny wątek stanowi próba odpowiedzi na pytanie, czy można w ogóle mówić o społeczeństwie szwajcarskim, czy raczej, bardziej wg mnie adekwatnie, społeczeństwie lub konglomeracie społecznym w Szwajcarii. W odniesieniu do tego zagadnienia, tytuł mojego artykułu brzmi dość przewrotnie i jest to zabieg zamierzony.
W Szwajcarii mamy, bowiem do czynienia z występowaniem trzech obszarów językowych, z właściwymi sobie, wykształconymi już na terenie Szwajcarii dialektami lokalnymi, specyficzną (i przy tym bardzo zróżnicowaną) kulturą, obyczajami oraz silnym poczuciem tożsamości i więzi z obszarem (regionem, kantonem, gminą) Szwajcarii, w której się zamieszkuje. O jednolitości społeczeństwa nie ma, więc mowy.
Szwajcaria należy, jednocześnie do krajów, których mieszkańcy charakteryzują się relatywnie dużym stopniem zasiedzenia.”(…) ponad połowa Szwajcarów żyje w miejscu, w którym żyli ich przodkowie, często nawet w tych samych domostwach.”[3] Ich tożsamość określa, więc miejsce zamieszkania (przynależność gminna, kantonalna), obszar językowy oraz religia. Te trzy aspekty w sposób jednoznaczny określają definiowanie samych siebie, ich sposób myślenia, zwyczaje, stereotypy, kontakty społeczne, zachowania matrymonialne, przekonania i przynależność polityczną.
W jaki zatem sposób Szwajcaria zdołała przekształcić się z luźnej konfederacji w federację, zapanować nad problemami wynikającymi z różnic kulturowych, religijnych i językowych oraz stać się w ten sposób nowoczesnym, demokratycznym i uprzemysłowionym państwem narodowym, które wywalczyło sobie status politycznej neutralności? K. Deutsch, twierdzi, że Szwajcaria stanowi „paradygmatyczny przypadek politycznej integracji”[4], który zdaniem W. Lindera jest zasługą politycznych okoliczności, w jakich znalazł się ten kraj[5]. Bo jak się okazuje, to właśnie instytucje polityczne w punkcie wyjścia przyczyniły się, a w chwili obecnej, pozwalają utrzymać wypracowaną integrację tak zróżnicowanego kulturowo, językowo i religijnie społeczeństwa. To, co więc stanowi główne spoiwo społeczeństwa w Szwajcarii, to konsekwencja, zasady oraz tzw. jedność w różnorodności.
Skuteczną realizację tendencji jednoczących i partykularnych zapewniła również Szwajcarii osobliwa koegzystencja demokracji i federalizmu. Zdaniem W. Lindera w ciągu ostatnich 260 lat Szwajcarii udało się wypracować polityczne metody porozumienia wielokulturowego, które zostały oparte na dwóch zasadach. Pierwsza z zasad dotyczy konieczności odstąpienia Szwajcarii od idei tworzenia monokulturowego państwa narodowego bazującego na wartościach jednej kultury, jednym języku etc. „Od samego początku swej nowoczesnej egzystencji, jest ona sztucznym wielokulturowym narodem, którego istnienie stanowi wynik jedynie historycznych konieczności i politycznej woli należących do rozmaitych kultur mieszkańców”[6]. Wedle zaś drugiej zasady, Szwajcarzy są autorami unikatowego typu demokracji, która „faworyzuje i umacnia podział władzy politycznej między protestantów i katolików, między niemieckojęzyczną większość i francusko-, włosko- i retoromańskojęzyczne mniejszości.”[7] Sytuacja ta doprowadziła do równie unikatowej integracji społecznej niegdyś mocno sfragmentaryzowanej i heterogenicznej populacji, a dziś zachowującej i szanującej tożsamość każdej z kultur z osobna i potrafiącej koegzystować w wielokulturowym społeczeństwie. Owa integracja nie ma więc nic wspólnego z procesami homogenizacji, czy ujednolicania. Na tym m.in. polega jej wyjątkowy, warty naśladowania charakter.
W niniejszym artykule przedstawię różne wymiary funkcjonowania społeczeństwa w Szwajcarii z uwzględnieniem: struktury ludności, ruchu naturalnego oraz migracji. Szczególnej uwadze czytelnika chciałabym poddać dynamikę tych zmian oraz ich konsekwencje w wymiarze krajowym i globalnym.
Szwajcaria – jej specyfika i przyczyny wewnętrznych zróżnicowań
Powierzchnia Szwajcarii jest relatywnie niewielka, w stosunku do powierzchni państw sąsiedzkich, wynosi 41285 km kw. Najdłuższą granicę posiada od południa z Włochami (734,2 km), następnie od zachodu z Francją (571,8 km), od strony północnej z Niemcami (345,7 km), najkrótszą zaś od wschodu z Austrią (165,1 km) i Lichtensteinem (41,1 km), co daje w sumie granicę długości 1857,9 km. Granice zostały wytyczone w sposób naturalny. „Ekspansja pierwotnej Szwajcarii została zatrzymana, zdawałoby się, zgodnie z wymogami geografii. Na wschodzie i północy granicę stanowi rzeka Ren, na zachodzie górzyste okowy Jury, na południu Jezioro Genewskie i masyw Mont Blanc, a na wysuniętym wschodzie góry wzdłuż doliny rzeki Inn”.[8] Spory procent powierzchni tego kraju zajmują góry 25, 5% (10531 km kw.), lasy 30,4 % (12522 km kw.), pola 38% (14813 km kw.). Jedynie ok. 5,8% (2418 km kw.) stanowi powierzchnia zabudowy. Do tego dochodzą dość duże zróżnicowania klimatyczne wynikające ze specyficznego położenia geograficznego i znacznych różnic wysokości, które dzielą Szwajcarię na 4 strefy: od łagodnego klimatycznie terenu Jury (10% pow.) na północnym zachodzie kraju, przez teren Wyżyny Szwajcarskiej (30% pow.), aż po zróżnicowane wysokościowo tereny alpejskie włącznie z Alpami wysokimi, na południu kraju ( ok. 60% pow. kraju).
Przytoczyłam powyższe dane nie bez kozery. Otóż najczęściej zadawane pytanie odnośnie funkcjonowania Szwajcarii dotyczy faktu, jak możliwe jest nie tyle efektywne, co w ogóle funkcjonowanie społeczeństwa i państwa o tak wielkim zróżnicowaniu geograficznym, klimatycznym, narodowościowym i co za tym idzie językowym i religijnym, na tak niewielkiej powierzchni. Jak słusznie zwraca uwagę Cz. Porębski „ nie trzeba wyznawać jakiegoś «geograficznego determinizmu», by przyjąć, że muszą się różnić mieszkańcy nadreńskiej Bazylei, tak bardzo już zwróconej ku Europie Północnej, ku Alzacji i dalej Niderlandom, od mieszkających na Przełęczy Św. Gotharda, że mało ze sobą wspólnego będą mieli chłopi z Emmental i mieszczanie Genewy, górale z Berner Oberland i mieszkańcy Lugano, w którym przez cały rok zielenią się palmy”.[9] Sytuacja ta jest jedną z przyczyn występujących na terenie Szwajcarii rozlicznych regionalizmów[10] na tle geograficznym, językowym, religijnym, kulturowym czy gospodarczym, które się akceptuje i pielęgnuje, nie zaś ujednolica deprecjonując wartości, dzięki którym Szwajcaria uważana jest za interesujący kraj wart odwiedzenia i zamieszkania.
Tym niemniej „o zróżnicowanie Szwajcarów i Szwajcarii, poza naturą, zadbała też historia. Historia o tyle skomplikowana, że ustawicznie trzeba się tu strzec przed stosowaniem schematów, gdzie indziej może i przydatnych”[11], ale nie w przypadku Szwajcarii. Szwajcaria jest współcześnie sprawnie funkcjonującą federacją 23 kantonów o stosunkowo dużym zakresie autonomii. Obecna forma republiki federacyjnej kształtowała się walecznie i długo (początki miały, bowiem miejsce ponad 700 lat temu). Wczesna historia Szwajcarii to nieustanne walki zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne (w sumie ok. 6 wojen domowych), to także historia długiego procesu poszukiwania zasad rozwiązywania nieustannych konfliktów, w tak zróżnicowanym państwie.
Współczesna mapa polityczno- administracyjna Szwajcarii jest równie barwna i urozmaicona jak mapa dawnej Konfederacji. W jej skład wchodzą 23 kantony, spośród których 3 podzielone są na osobne półkantony. Dotyczy to kantonu Bazylea, która dzieli się na Bazyleę –miasto i Bazyleę–okręg, kantonu Appenzell, który składa się z: Appenzell Ausserrhoden oraz Appenzell Innerrhoden, a także kanton Unterwalden, który historycznie podzielony jest na Obenwalden i Nidwalden. Sytuacja ta sprawia, że biorąc pod uwagę wszystkie półkantony, mamy do czynienia z łączną liczbą nie 23, lecz 26 kantonów. Zróżnicowania między nimi są ogromne. Począwszy od kwestii wyznania i języków, o czym już wspominałam, a na powierzchni oraz gęstości zaludnienia skończywszy.
Mamy w związku z tym do czynienia z kantonami dużymi i małymi o rozpiętości od ok. 7000 km kw do 37 km kw. Do największych spośród nich zalicza się Gryzonia (7105 km kw.), Berno (5959 km kw.) oraz Valais (5224 km kw.), które zajmują obszar prawie połowy kraju. Drugą grupę stanowią kantony pomiędzy 2-3 tys. km kw. Są nimi: Vaud (3212 km kw.), Tessyn (2812 km kw.) i Sankt Gallen (2026 km kw.). Powierzchnia trzeciej grupy sytuuje się pomiędzy 1-2 tys. km kw. Należą do niej Zurych (1729 km kw.), Fryburg (1671 km kw.), Lucerna (1493 km kw.), Argowia (1404 km kw.) oraz Uri (1077 km kw.) Czwartą grupę stanowią kantony od 500 do 1000 km kw. Należy do tej grupy siedem kantonów: Turgowia (991 km kw.), Schwyz (908 km kw.), Jura (838 km kw.), Neuchatel (803 km kw.), Solura (791 km kw.) oraz Bazylea – okręg (518 km kw.). Ostatnią (piątą) grupę stanowią kantony o powierzchni poniżej 500 km kw. Należy do tej grupy 8 pozostałych kantonów: Szafuza (298 km kw.), Genewa (282 km kw.), Nidwalden (276 km kw.), Appenzell Ausserrhoden (243 km. kw), Zug (239 km.kw.), Appenzell Innerrhoden (137 km kw.) i jako najmniejszy kanton Bazylea –miasto (37 km kw.)[12].
Oprócz zróżnicowanej powierzchni kantonów, na uwagę zasługuje także zróżnicowanie dotyczące liczebności gmin znajdujących się w ich ramach. Otóż największa ich liczba występuje w stolicy kraju – Bernie (399 gmin), następnie Vaud (382), Tessinie (244) Fryburgu (242) oraz Argowii (232). Najmniej zaś w tzw. półkantonach: Obwalden (7), Appenzell Innerhoden (6) i Bazylei-miasto (3)[13].
Liczba ludności oraz struktura wieku, jej zmiany i prognozy
W 1860 roku liczba mieszkańców Szwajcarii wynosiła 2,515 mln. Od początku XX wieku ludność Szwajcarii podwoiła się z 3,3 mln w 1900 roku do 7,7 mln w roku 2008[14]. Największy przyrost ludności wystąpił między 1950 a 1970 rokiem, osiągając 1,4 % przyrostu. Najniższy wystąpił pomiędzy 1970-1980 rokiem osiągając 0,15% (w roku 1975 roku nawet – -0,6%) na skutek wzmożonego napływu obcokrajowców do pracy oraz recesji gospodarczej między 1975 a 1976 rokiem, zaś w 1977 roku już tylko -0,1% . Lata 80. charakteryzowały się z kolei dość szybkim tempem przyrostu ludności, średnio 0,6 % stopy przyrostu w skali roku. W latach 90. przyrost ten osiągał już 0,7% w skali roku[15]. Ogółem, obecnie Szwajcarię zamieszkuje 7 700200 mieszkańców[16], z czego 22,1 %[17] stanowią obcokrajowcy, o których szerzej w kolejnym z punktów. Z podanej, ogólnej liczby mieszkańców wyłączone są osoby przebywające krócej niż 1 rok (53100 osób) w Szwajcarii oraz osoby ubiegające się o azyl (40800 osób)[18].
W stosunku do roku 2007 ogólna liczba mieszkańców Szwajcarii wzrosła w 2008 roku o 1,4 % (106700). Na wzrost liczby ludności w Szwajcarii w 85, 7% (91500) wpływa bilans migracyjny oraz zmiana statusu obcokrajowców, nie zaś minimalnie dodatni przyrost naturalny ludności (różnica liczby urodzeń oraz zgonów), która stanowiła w 2008 roku jedynie 14,3% (15200).[19]
Średnia długość trwania życia w przypadku kobiet wynosi 82,8 lat, zaś w przypadku mężczyzn 77,2 lat.[20] Społeczeństwo szwajcarskie ewidentnie starzeje się. Regularna piramida wieku z początku XX w współcześnie osiągnęła kształt „kanciastej gruszki”[21]. Udział młodych ludzi poniżej 20 roku życia w ogóle populacji zmniejszył się niemal o połowę z 40,7% (1900) do 21,9% (2007). Natomiast procent ludzi starych (powyżej 64 roku życia wzrósł niemal trzykrotnie z 5,8% (1900) do 16% (2007), w tym udział populacji powyżej 80 roku życia wzrósł z 0,5%(1900) do 4,5%.(2007)[22]. Jest to spowodowane drastycznym spadkiem liczby urodzeń i jednocześnie systematycznym przesuwaniem się granicy długości życia.
Mimo tak niepokojących tendencji, które są charakterystyczne dla większości krajów uprzemysłowionych, w Szwajcarii, nastąpił w ostatnim roku nieznaczny, ale jednak, wzrost liczby urodzeń z 74500 w roku 2007 do 76900 w roku 2008, co daje przyrost rzędu (+3,2%). Tym samym, wzrosła liczba dzieci przypadających statystycznie na jedną kobietę z 1,46 (2007) do 1,48 (2008). Jest to, co prawda gorszy wynik od 2000 roku, gdzie statystycznie na kobietę przypadało 1,5 dziecka, ale jednocześnie bliższy mu i lepszy niż w latach 2001-2003, kiedy na kobietę w wieku rozrodczym w Szwajcarii przypadało tylko (1,38-1,39) dziecka.
Na szczególną uwagę w tej analizie zasługuje fakt odnotowania różnicy między statystyczną ilością dzieci przypadających na Szwajcarkę oraz statystyczną liczbę dzieci przypadających na cudzoziemkę zamieszkującą Szwajcarię. W 2000 roku na Szwajcarkę przypadało średnio 1,28, zaś na cudzoziemkę 2,14. W 2007 odpowiednio 1,33 oraz 1,86. W 2008 1,37 oraz 1,83. Podsumowując, z analiz wyraźnie wynika, że od 2000 roku systematycznie spada liczba dzieci przypadających na 1 cudzoziemkę zamieszkującą Szwajcarię i jednocześnie rośnie liczba dzieci przypadających na 1 Szwajcarkę, mimo iż wartości przypisane cudzoziemkom są wciąż wyższe i to dzięki migrantom Szwajcaria nie znajduje się na szarym końcu po względem statystyk dotyczących liczby urodzeń.
Mimo, iż w punkcie wyjścia rodzi się więcej chłopców, niż dziewcząt (106:100 dane z 2006 roku), to kobiety żyją dłużej. W 2005 roku płeć żeńska w wieku od 0-19 lat stanowiła 48,7%, między 65-79 rokiem życia już 56,5%, a powyżej 80 roku życia już 66,5%.[23]
Analizując zaś wzrost/ lub spadek liczby ludności w nieco szerszym okresie 2000-2008 wyraźnie widać tendencję spadku ludzi młodych (do 39 roku życia) i wzrost ludzi w wieku produkcyjnym oraz starszych (od 40 lat wzwyż). W 2000 roku w Szwajcarii liczba mieszkańców od 0-19 lat wynosiła 1664,4 tys., zaś w 2008 1635,2 tys.. Mieszkańców w wieku 20-39 lat było w 2000 roku 2080,8 tys., zaś w 2008 2060,7 tys. W obu przedziałach wiekowych wystąpił więc spadek. Tendencje rosnące zaczynają się w pozostałych przedziałach wiekowych. Liczba ludności Szwajcarii w wieku 40-64 lata wzrosła z 2349,8 tys. w roku 2000 do 2727,8 tys. w 2008 roku. Podobnie liczba ludności w wieku 65-79 lat z 817,8 tys. w 2000 roku do 913,3 tys. w 2008. Natomiast liczba ludności, która przekroczyła 80 rok życia wzrosła z 291,4 do 363,2 tysiąca mieszkańców[24]. W rozkładzie procentowym liczba ludności 0-14 w 2008 roku wynosiła 15,8%, 15-64 lata -68,2% zaś powyżej 65 roku życia 16%[25].
Prognozy dotyczące rozwoju populacji szwajcarskiej w roku 2025 i 2050 zaprezentowane przez Główny Urząd Statystyczny (Bundesamt für Statistik, BSF )[26] nie napawają optymizmem. Wedle tych scenariuszy liczba ludności w Szwajcarii ma do 2036 roku wzrosnąć z 7,7 do 8,2 mln w 2025 roku, a następnie spaść do 8,1 mln w roku 2050. Niepokojący jest przy tym prognozowany spadek populacji ludzi młodych w relacji do dynamicznego wzrostu ludzi starych. Otóż procent ludzi młodych, który obecnie stanowi 35,6% ma w roku 2025 spaść do 31,5%, zaś w roku 2050 podnieść się tylko o 0,2 pkt. procentowego i wynosić 31,7%.
Na odmianę procent ludzi starych, który obecnie wynosi 25,5% ma wzrosnąć do 37,4 w roku 2025, a następnie do 50,9 % w roku 2050. Oznacza to na przestrzeni lat 2005-2050, że liczba populacji w wieku 0-19 lat obniży się o ok. 15%, liczba osób w przedziale wiekowym 20-64 lata obniży się o 4%, zaś osób powyżej 65 roku życia wzrośnie o ok. .90%[27].
Obecna średnia wieku w Szwajcarii wynosi 39, 1 lat, w roku 2025 wynosić będzie 43,9 lat, zaś w 2050 – 46,8 lat[28]. Interesujący jest przy tym rozkład wieku populacji ze względu na kantony. Za najmłodsze uchodzą kanton Zug (jedynie 12,3% populacji powyżej 65 lat), Fryburg i Schwyz (12,9%), zaś za najstarsze Berno (17,1%), Tessin i Szafuza (17,8%) oraz Bazylea-miasto (21%)[29].
Gęstość zaludnienia oraz dynamika rozwoju mieszkańców Szwajcarii ze względu na regiony
Największa liczba populacji Szwajcarii zamieszkuje siedem najbardziej zaludnionych kantonów: Zurych (1307,6 tys.), Berno (963,0 tys.), Waadt (672,0 tys.), Argowia (581,6 tys.), St. Gallen (465,9 tys.), Lucerna (363,5 tys.) oraz Genewa (438,2 tys.)[30]. W kantonach tych zamieszkuje połowa ludności tego kraju. Największą liczbę ludności posiada wspomniany Zurych, w którym zamieszkuje ok. 17,1% ogółu ludności Szwajcarii), najmniejszą zaś kanton Appenzell Innerhorden, w którym mieszka jedynie 15500 osób (co stanowi 0,2% ogółu ludności Szwajcarii).[31]
Największa gęstość zaludnienia występuje w najmniejszym powierzchniowo kantonie Bazylea-miasto (5072 os./m kw) oraz Genewie (1442os./m kw), najmniejsza zaś w kantonie Uri (33 os./m kw.) oraz Gryzonii (26 os./m kw)[32].
Z wyjątkiem czterech kantonów Bazylei-miasto (0,3%), Neuenburg (0,3%), Uri (0,4%), oraz Appenzell Ausserhorden (0,3%), we wszystkich pozostałych kantonach obserwowano w 2008 roku zadowalającą stopę przyrostu ludności. Średnia stopa przyrostu ludności od 1970 roku w Szwajcarii kształtuje się na poziomie 0,7 % w skali roku[33]. Z 2007 na 2008 rok przyrost ten osiągnął 1,4 %. Dziewięć kantonów odbiega od tej normy. Są nimi kanton Waadt (2,5%), Fryburg oraz Zurych, gdzie średni przyrost ludności kształtuje się na poziomie (1,9%) w skali roku, następnie Schwyz (1,8%), Argowia oraz Genewa (1,7%), Zug, Lucerna oraz Wallis (1,5%)[34].
Do 1983 roku najbardziej dynamicznie rozwijającą się aglomeracją pod względem liczby ludności był Zurych. W 1984 roku jego miejsce zajął Region Genewski. W 2006 roku region ten liczył 1,390 mln mieszkańców, natomiast Zurych nieco mniej, bo 1,285 mln mieszkańców. Natomiast równie dynamicznie rozwijające się w przeciągu ostatnich lat regiony: Centralnej Szwajcarii oraz Tessin liczyły w tym samym roku odpowiednio: 713800 oraz 324900 mieszkańców.[35]
W 2008 roku na prowadzenie wysunął się Region Szwajcarii Zachodniej (Espace Mittelanad), w którego skład wchodzi 5 kantonów: Berno, Fryburg, Solura, Neuenburg oraz Jura. Na jego terenie zamieszkuje 1715,8 tys. ludzi. Na drugim miejscu jest Region Genewski, obejmujący swym zasięgiem 3 kantony: Waadt, Wallis oraz Genewę. Mieszka tam 1408,8 tys. ludzi. Na trzecim region/kanton Zurych, gdzie żyje 1307,6 tys. ludzi. Na czwartym, Region Szwajcarii Wschodniej obejmujący 7, bardzo zróżnicowanych pod względem wielkości, kantonów: Glarus, Szafuza, Appenzell Auss. Appenzell Inn. St. Gallen, Gryzonię oraz Turgowię. Region ten zamieszkuje 1073,9 tys. osób. Na piątym miejscu znajduje się Region Szwajcarii Centralnej (722,9 tys. mieszkańców), obejmujący również 7 kantonów: Lucernę, Uri, Schwyz, Obwalden, Nidwalden oraz Zug. Na ostatnim, szóstym miejscu jest region/kanton Tessin, na którego terenie zamieszkuje 328,6 tys. ludzi.
Spośród siedmiu analizowanych regionów Szwajcarii najwyższe saldo migracji posiadał w 2008 roku Region Genewski (24,2), następnie kolejno: Zurych (21,2), Region Szwajcarii Zachodniej (Espace Mittelland) (12,0), Region Szwajcarii Północno-Zachodniej (11,9), Region Szwajcarii Wschodniej (10,3), na ostatnim miejscu Region Szwajcarii Centralnej (8,0).[36]
Największa liczba urodzeń wynosiła zaś w Regionie Szwajcarii Zachodniej (Espace Mittelland) (16,5) oraz Regionie Genewskim (15,3), najmniejszy zaś w Regionie Szwajcarii Centralnej (7,6) oraz Tessinie (2,9).[37] Podobny rozkład występuje w kwestii liczby zgonów. Największy w Regionie Szwajcarii Zachodniej (Espace Mittelland) (15,0) oraz Regionie Genewskim (10,8), najmniejszy zaś w Regionie Szwajcarii Centralnej (5,3) oraz Tessinie (2,8)[38]. Największy przyrost naturalny wystąpił w 2008 roku w Regionie Genewskim (4,5), Zurychu (4,2)oraz Szwajcarii Centralnej (2,2), najmniejszy w Regionie Szwajcarii Zachodniej (1,5), Regionie Szwajcarii Wschodniej (1,1) oraz Tessinie (0,1).[39] Tylko w trzech kantonach zanotowano ujemną stopę przyrostu naturalnego : w Bazylei-mieście (-0,5), Glarus oraz Szafuzie (-0,1)[40].
Ze względu na miejsce zamieszkania (wieś-miasto), aż 73, 4% ludności zamieszkuje w Szwajcarii miasta, z tego połowa, bo 2, 754 mln osób (36,7%) zamieszkuje w jednej z pięciu wielkich aglomeracji, a więc Zurychu, Bazylei, Genewie, Bernie lub Lozannie. Od 1998 roku obserwuje się przy tym stały średni przyrost populacji. Dla miast wynosi on 0,7%, natomiast dla wsi 0,5%.[41]
Ludność Szwajcarii i jej rozwój na tle państw Europy
Tempo wzrostu liczby ludności na świecie rośnie już nie ze stulecia na stulecie, ale w ostatnim czasie, także z dekady na dekadę i to ze zdwojoną siłą. Na początku XIX wieku liczba ludności na świecie sięgała miliarda. W 1927 przybył kolejny miliard, w 1969 trzeci, 1974 czwarty, 1987 piąty, zaś 1999 szósty miliard[42]. W połowie 2005 roku naszą planetę zamieszkiwało już 6,515 mld ludzi, na przełomie 2007/2008 roku 6.705, zaś na początku 2009 roku 6.750 mld[43]. Jeśli chodzi o strukturę wieku, ponad 2 mld ludzi w krajach rozwijających się posiada mniej niż 20 lat, w Afryce dokładnie połowa mieszkańców jest w tym wieku. Prognozy na rok 2030 przewidują zaś podwojenie się liczby ludności na świecie, która przekroczyła 65 rok życia. Procent ludzi w tym wieku w krajach uprzemysłowionych wynosi obecnie od 15-22%.[44]
Na terenie Europy zamieszkuje obecnie ok. 11,0% ludności świata. Najwięcej w Azji 60,5%, nieco więcej od Europy – w Afryce 14,4% oraz Ameryce 13,6%, najmniej zaś w Oceanii 0,5%[45].
Bilans ludnościowy dla krajów Europy nie wygląda, więc imponująco. To, co jest charakterystyczne dla krajów z tego rejonu (zwł. wysoko uprzemysłowionych) to słaby przyrost naturalny, starzenie się społeczeństwa, stabilne saldo migracji, słaba rozrodczość oraz coraz bardziej obniżający się wiek zawierania małżeństw oraz wiek kobiet, które decydują się na pierwsze dziecko.
Średnie tempo przyrostu ludności Szwajcarii kształtuje się obecnie na poziomie 6,5‰ i należy obecnie do wyższych wśród krajów Europy. Najwyższe notowane jest w Islandii 25,6‰. Szwajcarię wyprzedza również pod tym względem Irlandia(19,9‰), Hiszpania(16.7‰), Cypr(15,7‰), Luksemburg (9,6‰), Norwegia (8,8‰),Lichtenstein (7,7‰). Szwecja(7,2‰) i Wielka Brytania (6,6‰)[46]. Wszystkie pozostałe kraje posiadają gorszy przyrost niż Szwajcaria.
Ów wysoki przyrost zawdzięcza Szwajcaria, podobnie jak ma to miejsce również w innych krajach Europy, nie przyrostowi naturalnemu, lecz migracjom, które zapewniają 79,4% rocznego przyrostu. Jedynie Francja i Lichtenstein posiadają większy udział przyrostu naturalnego w ogólnym przyroście liczby ludności. Relacja procentowego udziału ludzi młodych w stosunku do ludzi starych kształtuje się w Szwajcarii 23,5%-23,5%. Procentowa przewaga udziału ludzi młodych w relacji do udziału ludzi starych występuje najwyraźniej w Islandii (32,8%-17,6%), Irlandii (29,9% -16,2%) oraz Norwegii (29,7%-22,4%). Natomiast odwrotna sytuacja występuje przykładowo w Czechach (20,6%-20,0%), Grecji (21,3%-27,6% ), we Włoszech (21,3%-29,8%) oraz Niemczech (21,2% – 28,9%).[47]
Analizując wyniki przyrostu naturalnego można zauważyć, że w skali globalnej przeciętna liczba dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym systematycznie spada. Na świecie, średnia ta, obecnie wynosi 2,7 dziecka przypadającego na kobietę w wieku rozrodczym. Jest to jednak mocno zróżnicowane ze względu na kontynenty. W Europie średnia ta wynosi obecnie 1,4, w Afryce zaś aż 5,0.
Dla krajów Unii Europejskiej średnia ta wynosi 1,48 dziecka/kobietę. W Szwajcarii zaś w 2005 roku była nieco niższa i wynosiła 1,41 dziecka/kobietę, w 2007 już 1,46 zaś w 2008 roku 1,48[48]. W żadnym z krajów Unii poziom reprodukcji nie osiąga 2,1. Zbliża się do tego wyniku jedynie Francja 1,94, Irlandia 1,86, Norwegia 1,84, Finlandia oraz Dania 1,8. Na drugim końcu kontinuum sytuuje się natomiast Czechy 1,28, Litwa 1,27, Słowenia 1,26, Słowacja 1,25, oraz Polska 1,24.[49]
W Szwajcarii od 2004 roku obserwuje się stopniowy przyrost rozrodczości i towarzyszący temu zjawisku obniżający się wiek kobiety, która rodzi pierwsze dziecko. W 2000 roku wynosił on 29,8 lat, 2002 już 30,1 lat, w 2007 roku- 30,8 lat, zaś w 2008 roku już 31 lat.[50]
We wszystkich krajach Europy występuje tendencja spadku liczby zwieranych małżeństw i jednoczesny wzrost liczby rozwodów. Sytuacja ta jest spowodowana kilkoma czynnikami. Spadek liczy zawieranych małżeństw wiąże się w głównej mierze ze zmianą stylu życia oraz coraz większą akceptacją związków nieformalnych.
W Szwajcarii obserwuje się natomiast wzrost zawieranych małżeństw, ale i jednoczesny wzrost liczby rozwodów. W 2000 roku w Szwajcarii zawarto 39,8 tys. związków małżeńskich oraz 10,5 tys. par rozwiodło się, zaś w 2008 już 41,7 tys. małżeństw i jednocześnie 19,3 tys. związków uległo rozwiązaniu. Najwyższy współczynnik rozwodów wystąpił w Szwajcarii w 2005 oraz 2006 roku i wynosił odpowiednio 21,3 tys. oraz 21,0 tys.[51]. W 2007 roku zalegalizowano oprócz tego 2 tys. związków partnerskich, zaś rok później, w 2008 roku, zaledwie 0,9 tys.[52]
W 2005 roku liczba zawieranych małżeństw w Szwajcarii kształtowała się na poziomie 5,5‰. Wyższy współczynnik małżeńskości posiadało tylko 9 państw europejskich: Cypr (8,5‰), Dania (6,8‰), Malta (5,8‰), Islandia, Litwa oraz Finlandia (po 5,7‰), Lichtenstein oraz Grecja (po 5,6‰). Pozostałe plasują się poniżej wartości współczynnika osiągniętego przez Szwajcarię. Najniższy posiadają Włochy, Węgry, Luksemburg i Belgia (pomiędzy 4 a 4,5‰). Relatywnie duży współczynnik małżeńskości idzie w parze z równie dużym współczynnikiem rozwodów, który w tym samym roku kształtował się na poziomie 2,9‰. Podobny współczynnik posiada Belgia. Jedynie trzy kraje posiadają wyższy: Estonia 3‰, Czechy 3,2‰ oraz Litwa 3,4‰. Pozostałe kraje posiadają niższe współczynniki rozwodów. Najniższy występuje w Irlandii oraz we Włoszech (po 0,8‰)[53].
Procesy migracyjne w Szwajcarii. Rola i status obcokrajowców
W 2007 roku liczba obcokrajowców wzrosła w Szwajcarii o 1,8% (29900) do 1703800 osób. Do tego dochodzi liczba ok. 205100 obcokrajowców zamieszkujących w rejonach pogranicza. Zmalała liczba osób przebywających w Szwajcarii w ramach tzw. krótkich pobytów. W przypadku obcokrajowców przebywających mniej niż rok liczba ta, zmniejszyła się o (-25,8%), zaś w przypadku osób przebywających przynajmniej rok o (-18,1%[54]). W trakcie ubiegania się o azyl w 2007 roku było 2,4 % wszystkich obcokrajowców (40700 osób)[55].
W 1900 roku jedynie 11,6% ogólnej populacji Szwajcarii stanowili obcokrajowcy, w 1910 już 14,7%, w 1920 nastąpił spadek do 10,4%, w 1930 do 8,7%. Najniższy wskaźnik zanotowano w 1941 roku, kiedy liczba obcokrajowców stanowiła tylko 5,2%. Od 1950 roku obserwowany jest stopniowy wzrost (6,1%), następnie 10,8% w 1960 roku, 17,2% w 1970, następnie nieznaczny spadek w 1980 roku do 14,8%, znów wzrost do 18,1% w 1990, 20,9% w 2000, 21,8% w 2004, 21,9% w 2005 i 2006 oraz 22,1% w 2007 roku[56].
Ogółem obcokrajowcy w Szwajcarii stanowią 22,1%, co stanowi 1,7 mln. Pod względem płci, zdecydowanie przeważa liczba mężczyzn (912000), nad liczbą kobiet (791700).[57]
Pod względem struktury wieku obcokrajowcy zamieszkujący Szwajcarię są ludźmi młodymi. Co czwarty obcokrajowiec nie ukończył jeszcze 20 roku życia. W tej grupie wiekowej występuje ponadto nieznaczna, ale jednak przewaga kobiet (23%) w relacji do mężczyzn (21,3%). Obcokrajowcy, którzy przekroczyli 65 rok życie w Szwajcarii stanowią znikomy procent (7,1%) w relacji do obcokrajowców w wieku produkcyjnym (20-64 lata), którzy stanowią aż 70,8% W tej kategorii wiekowej występuje również widoczna dominacja kobiet w wieku rozrodczym (20-39 lat), która stanowi 40,3%.[58]
Porównując populację obcokrajowców mieszkających w Szwajcarii z rodowitymi Szwajcarami pod względem płci i wieku bilans analizy wypada zdecydowanie na niekorzyść Szwajcarów. W przypadku obcokrajowców mamy bowiem 21,3% (0-20 lat), 37,4% (20-39 lat), 34,3% (40-64 lat) oraz 7% powyżej 64 lat. W przypadku zaś Szwajcarów mamy co prawda 22,7% (0-20 lat), ale 24,8% (20-39 lat), 36,4% (40-64 lat) oraz 16% powyżej 64 lat. W przypadku kobiet rozbieżności są jeszcze bardziej widoczne. Odnośnie cudzoziemek mieszkających w Szwajcarii są 23% (0-20 lat), 40,3% (20-39 lat), 29,5% (40-64 lat) oraz 7,3% powyżej 64 lat. W przypadku zaś Szwajcarek 19,9% (0-20 lat), 23,2% (20-39 lat), 35,6% (40-64 lat) oraz 24,3% powyżej 64 lat. Z tego wnika, że najmłodsze osoby w Szwajcarii to cudzoziemki 63,3% (0-40 lat), następnie obcokrajowcy 58,7% (0-40 lat). W przypadku zaś Szwajcarów i Szwajcarek bilans jest odwrotny. Bo tylko 47, 5% Szwajcarów (0-40 lat) i jeszcze mniej Szwajcarek, bo zaledwie 43,2% w tym samym przedziale wiekowym[59].
Bilans procesów migracyjnych jest obecnie w Szwajcarii dodatni. W 2007 roku ogólna liczba imigrantów wzrosła o 9,6% (18600) i wynosiła 212400[60]. Dominacja procesów imigracyjnych nad emigracyjnymi jest charakterystyczna nie tylko dla Szwajcarii. Sytuacja ta jest regulowana w głównej mierze względami gospodarczymi, koniunkturalnymi, zarobkowym, a dopiero w drugim rzędzie urokami kraju i jego mieszkańców. Systematycznie wzrasta, więc napływ nowych imigrantów chcących osiedlić się w Szwajcarii. W 2007 liczba imigrantów przebywających w Szwajcarii dłużej niż rok wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 34,2% (367000) i wynosiła 143900 imigrantów. Więcej niż połowa obcokrajowców zamieszkujących Szwajcarię (56%), to ludzie, których pobyt nie przekracza jednak roku. Na 1000 osób które przyjechały do Szwajcarii przypadają 422 osoby, które z niej wyjeżdżają. Na uwagę zasługuje również wzrost liczby emigrantów, których liczba wynosiła w 2007 roku 60700.
Pobyt obcokrajowców na terenie Szwajcarii regulowany jest odpowiednimi przepisami, na podstawie których wydawane są odpowiednie dokumenty (rodzaje dowodów/przyzwoleń pobytu) cudzoziemców na terenie tego kraju. Wśród ogólnej liczby obcokrajowców największy procent stanową obcokrajowcy posiadający pozwolenie na pobyt stały 64,2%, następnie obcokrajowcy przebywający okresowo 28,2%, obcokrajowcy przebywający krótkoterminowo 3,6, osoby ubiegające się o azyl 2,4%, oraz dyplomaci, pracownicy organizacji międzynarodowych 1,6%[61].
W 2007 roku liczba imigrantów wzrosła w Szwajcarii o 84%. Zaś emigrantów o 65,5%. Wśród imigrantów na pierwszym miejscu znajdują się Włosi, na drugim Niemcy, których liczba systematycznie wzrasta od 1997 roku i wynosi obecnie 24900 osób. Na trzecim miejscu są Portugalczycy 12400 osób, natomiast na czwartym obywatele Serbii i Montenegro[62]. Ze względu na rodzaj pobytu (pobyt stały, krótkoterminowy etc.) aż 89,4 Włochów i Hiszpanów przebywa w Szwajcarii na pobyt stały. Podobna sytuacja jest z obywatelami Kroacji (87,9%), Macedonii (84%), Turcji (80,4%) oraz Bośni (77,7%). Natomiast procentowy udział obywateli sąsiadujących ze Szwajcarią: Niemców oraz Francuzów a przebywających na stałe w Szwajcarii jest zdecydowanie mniej i wynosi odpowiednio 44,3% w przypadku Niemców oraz 55,7% w przypadku Francuzów. Wśród najczęściej wyjeżdżających ze Szwajcarii obcokrajowców na pierwszym miejscu są w 15,4% Niemcy (8900 osób), oraz Włosi 10,7% (6100 osób).[63]
Miejsce urodzenia oraz długość pobytu, to dwa czynniki determinujące stopień integracji obcokrajowców z mieszkańcami kraju, do którego przybyli. W 2007 roku aż 22,3 % (34900 osób) obcokrajowców przyszło na świat na terenie Szwajcarii i należą do drugiej, bądź trzeciej generacji imigrantów. Fakt urodzenia w Szwajcarii sprawia, że przestają być traktowani jako migranci. Największą populację stanowią w tym aspekcie migranci z Włoch, których aż 38,1% dzieci urodziło się na terenie Szwajcarii. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w przypadku Niemców i Francuzów, których znikomy, bo odpowiednio 5,6% oraz 2,8%, dzieci urodziło się w Szwajcarii. Statystycznie aż 67,9% obcokrajowców poniżej 20 roku życia należy do drugiej, bądź trzeciej generacji migrantów. Aż 89% spośród nich pochodzi, z któregoś kraju Europy[64].
Jeśli chodzi długość pobytu obcokrajowców na terenie Szwajcarii, to statystyka z 2007 roku wyraźnie pokazuje, że dominują pobyty krótkoterminowe do lat 4 (22,7%), od 5-9 lat (13,2%), na 10-14 lat pobytu decyduje się 10,1%, 15-19 lat nieco więcej, bo 11,2%, 20-29 lat pobytu już tylko 8,3%, zaś 30 i więcej lat 12,2%[65].
Przyglądając się długości pobytu poszczególnych nacji na terenie Szwajcarii wyraźnie wynika, że pobyty powyżej 30 lat charakteryzują przede wszystkim migrantów z Włoch, na drugim miejscu są migranci z Serbii i Montenegro, Portugalczycy oraz migranci spoza Europy. Najkrótsze od 0-4 lat są charakterystyczne również dla Włochów, ale także Niemców, migrantów spoza Europy oraz Portugalczyków.[66]
Interesujące zagadnienie stanowi kwestia zawierania małżeństw z obcokrajowcami na terenie Szwajcarii. W 2007 roku w Szwajcarii zawarto 40300 związków małżeńskich, z tego 4 na 10 przypadków, to małżeństwa mieszane. Z punktu widzenia przyrostu naturalnego jest to bardzo korzystna sytuacja, ponieważ co czwarte dziecko, które przyszło na świat w 2007 roku, jest owocem mieszanego związku. Wśród tego rodzaju związków aż 20,5% stanowią małżeństwa Szwajcar-cudzoziemka, 17% obcokrajowiec-Szwajcarka, cudzoziemka-obcokrajowiec 11,8%, zaś pozostała połowa 50,6% to małżeństwa zawarte pomiędzy Szwajcarem i Szwajcarką.[67] W 1990 roku małżeństw zawieranych pomiędzy Szwajcarką i Szwajcarem stanowiła 68%. W ciągu 17 lat wystąpił więc wyraźny ich spadek o 7,4% na korzyść małżeństw mieszanych.
Migracje w dobie globalizacji i fragmentaryzacji są integralnym zjawiskiem współczesnych czasów. Liczbę wszystkich migrantów na świecie szacuje się na 192 milionów, co stanowi ok. 3% ogólnej populacji świata. Co 35 mieszkaniec świata to migrant. Do państw otwartych na migrantów należą, na pierwszym miejscu, Stany Zjednoczone (38,4 mln migrantów), następnie Rosja (12,1 mln), Niemcy (10,1 mln), Ukraina (6,8 mln), Francja (6,5 mln). Wedle prognoz między 2005-2010 rokiem wzrost demograficzny będzie stymulowany przez migracje m.in. w Belgii, Kanadzie, Luxemburgu, Hongkongu, Hiszpanii, Szwecji i Szwajcarii[68].
Liczba migracji wzrasta z roku na rok, również w krajach Europy Zachodniej. Rekordową liczbę migrantów przyjęła w 2006 roku Hiszpania, 840800 osób, następnie Niemcy 661900, Wielka Brytania 529000, Francja 182400. Na piątym zaś Szwajcaria 127600 osób[69]. Pod względem zaś procentowego udziału obcokrajowców Szwajcaria znajduje się na trzecim miejscu wśród państw Europy, po Luksemburgu, gdzie liczba obcokrajowców stanowi ok. 42% populacji oraz Lichtensteinie, gdzie procent ten wynosi ok. 34%. W pozostałych państwach procent ten oscyluje wokół lub poniżej 10%[70]
Mimo niewielkiej powierzchni, specyfika oraz dynamika zmian społeczno-demograficznych w Szwajcarii jest godna uwagi. Mam nadzieję, że zawarte niniejszym tekście dane statystyczne, analizy oraz wnioski potwierdzą słuszność tego stwierdzenia. Jaka będzie przyszłość tego kraju, a także czy prognozy społeczno-demograficzne odnośnie struktury wieku, płci, liczby urodzeń oraz procentowego udziału obcokrajowców, czy szerzej, losów ruchu naturalnego i migracji w Szwajcarii, się sprawdzą, pokaże czas.
We współczesnym świecie coraz trudniejsze jest bowiem nie tylko diagnozowanie, ale i prognozowanie[71]. Era przeświadczenia o uzyskaniu wysokiego współczynnika prawdopodobieństwa, że prognoza długoterminowa się sprawdzi, w zasadzie już minęła. Stąd oprócz prognoz długoterminowych bardzo użyteczne jest konstruowanie prognoz na krótsze okresy w sposób regularny, ujednolicony metodologicznie i systematyczny. To samo dotyczy prognoz pierwszego typu. Osobne zagadnienie stanowi oddziaływanie prognoz na zachodzące zmiany w społeczeństwie[72], niekiedy pobudzające, innym razem zaś potęgujące prognozowane zjawiska, wzgl. przyczyniające się do uruchamiania mechanizmu tzw. „samospełniającego się proroctwa”. Znaczenie obu rodzajów prognoz ma niebagatelne znaczenie nie tylko z punktu widzenia przewidywania zmian, ale także aktywnego wpływania odpowiednich władz (gminnych, kantonalnych, federalnych) na politykę ludnościową, nawet, jeśli chodzi o tak małe powierzchniowo państwo, jak Szwajcaria, które zarówno diagnostycznie, jak i prognostycznie, nie należy do krajów analitycznie łatwych, ale za ciekawych i badawczo intrygujących. Analizy zawarte w niniejszym artykule są potwierdzeniem tego stanu rzeczy.
Przypisy:
F. R. Allemann Die Schweiz, [w:] Merian 1975, za A. Bauhr “Szwajcarski fenomen”, Warszawa 1992, s.11-12.
Por. „Bestand und Struktur der ausländischen Wohnbevölkerung“ [w:]Ausländerinnen und Ausländer in der Schweiz. Bericht 2008, opr. F. Rausa, S. Reist, wyd. Bundesamt für Statistik, Neuchâtel 2008, s.12.
Zob. Cz. Porębski „Na przykład Szwajcarzy…”, Kraków 1994, s.121.
Zob. K. Deutsch Die Schweiz als paradigmatischer Fall politischer Integration, Bern 1976, za Ibidem, s.26.
Zob. W. Linder Demokracja Szwajcarska. Rozwiązywanie konfliktów w społeczeństwie wielokulturowym, Rzeszów 1996, s.15.
A. Bauhr “Szwajcarski fenomen”, Warszawa 1992, s.7.
Zob. Cz Porębski „Jak się różnią”,[w:] tegoż Na przykład Szwajcarzy…, Kraków 1994, s.8.
Regionen in der Schweiz [w;] K. Eichenberger, Föderalismus und Regionalismus in der Schweiz [w:] Föderalismus und Regionalismus in Europa, red. F. Ossenbruhl, Baden Baden 1990, s.24-25.
Bevölkerungsentwicklung der Schweiz [w:] Demographisches Porträt der Schweiz“, BSF, Neuchâtel 2007, s.12.
Por. Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s.1.
Por „Bevölkerungwachstum“.[w:] Bevölkerung , BSF, Neuchâtel , luty 2007, s.12.
Por. Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s.1 ; „Bevölkerung –die wichtigsten Zahlen“, wyd. BFS, Neuchâtel 2009 /www.bfs.admin.ch/bfs/portal/de/index/themen/01/01/key.html.
Por. „Bestand und Struktur der ausländischen Wohnbevölkerung“ [w:]Ausländerinnen und Ausländer in der Schweiz. Bericht 2008, opr. F. Rausa, S. Reist, wyd. Bundesamt für Statistik, Neuchâtel 2008, s.12.
Por. Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s.1.
Zob. „Demographisches Porträt der Schweiz“, BSF, Neuchâtel 2006; oraz Wykres G.1.3.„Alterdaufbau der Bevölkerung“ “.[w:] Bevölkerung , BSF, Neuchâtel ,luty 2007, s.2.
Zob. „Weniger Junge, mehr Alte, “.[w:] Bevölkerung , BSF, Neuchâtel ,luty 2007, s. 2.
Zob. „Mehr Frauen als Männer“, “.[w:] Bevölkerung , BSF, Neuchâtel ,luty 2007, 2-3.
Zob. Ständige Wohnbevölkerung nach Altersgruppen, am Jahresende, 2000-2008[w:] . Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s. 5.
„Szenerien zur Bevölkerungsentwicklung der Schweiz 2005-2050“, Bundesamt für Statistik , Neuchâtel, 4.07.2006.
Zob. „Unterschiede in % zwischen 2005 und 2050 bei der Altersgruppen”, [w:] Szenerien zur Bevölkerungsentwicklung der Schweiz 2005-2050“, Bundesamt für Statistik , Neuchâtel, 4.07.2006, s.7.
Zob.Tablica T02:”Demographische Indikatoren”, [w:] Szenerien zur Bevölkerungsentwicklung der Schweiz 2005-2050“, Bundesamt für Statistik , Neuchâtel, 4.07.2006, s.5.
Zob. „Junge und alte Kantone” [w:] Alter und Generationen . Das leben in der Schweiz ab 50 Jahren, red. Ph.Wanner, C. Sauvain-Dugerdil, E. Guilley, Ch. Hussy, Neuchatel 2005, s.25-28.
Por. Bilanz der ständigen Wohnbevölkerung nach Kanton und Grossregion,2008, [w:] Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s. 6.
Por. Räumliche Bevölkerungsentwicklung und –verteilung [w:] „Demographisches Porträt der Schweiz“, BSF, Neuchâtel 2008, s.14.
Podział administracyjny Szwajcarii, BSF 2006.
Por. Räumliche Bevölkerungsentwicklung und –verteilung [w:] „Demographisches Porträt der Schweiz“, BSF, Neuchâtel 2008, s.14.
Por. Bilanz der ständigen Wohnbevölkerung nach Kanton und Grossregion,2008, [w:] Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s. 6.
Por. Bilanz der ständigen Wohnbevölkerung nach Kanton und Grossregion,2008, [w:] Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s. 6.
Por. Räumliche Bevölkerungsentwicklung und –verteilung [w:] „Demographisches Porträt der Schweiz“, BSF, Neuchâtel 2008, s.16.
Por. Die Schweiz im internationalen Vergleich, op. cit, s.18.
Por. Weltbevoerkerunguhr der Deutschen Stiftung Weltbevölkerung,2009 [w;] www.dsw-online.de.
Por. Population Reference Bureau, Washington 2008, Deutsche Stiftung Weltbevölkerung, 2008.
Por. Bevölkerungswachstum im europäischen Vergleich in Promille um2005 [w:]Europarat&Eurostat, Bundesamt für Statistik (BFS), Neuchâtel 2005, za: Die Schweiz im internationalen Vergleich, op. cit, s.19.
Por. Jugend- und Altersquotient im europäischen Vergleich in Prozent um 2005 [w:]Europarat&Eurostat, Bundesamt für Statistik (BFS), Neuchâtel 2005 za Die Schweiz im internationalen Vergleich, op. cit, s.19.
Por. Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS,Neuchatel 26.02.2009, s.2.
Por. Zusammengefasste Geburtenziffer in Europa um 2005 [w:]Europarat&Eurostat, Bundesamt für Statistik (BFS), Neuchâtel 2005 za Die Schweiz im internationalen Vergleich, op. cit, s.21.
Por. Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS,Neuchatel 26.02.2009, s.2.
Por. Heiraten, Scheidungen und eingetragene Partnerschaften in der Schweiz [w:] Rekordwachstum der Bevölkerung im Jahr 2008,Mitteilungem Bundesamt für Statistik BFS, Neuchatel 26.02.2009, s. 4.
Por. Rohe Heiratsziffer und rohe Scheidungsziffer in Europa um 2005 [w:]Europarat&Eurostat, Bundesamt für Statistik (BFS), Neuchâtel 2005 za Die Schweiz im internationalen Vergleich, op. cit, s.21.
Por. Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.7.
Por. Errneuter Anstieg der ausländischen Wohnbevölkerung[w:] .Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.7.
Por. Auslanderanteil an der Wohnbevölkerung der Schweiz 1900-2007 [w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.13.
Por. Bestand und Struktur der ausländischen Wohnbevölkerung [w:] .Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.12.
Por. Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeit, Geschlecht und Alter, 2007 Por. Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.13.
Por. Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.7.
Por. Ausländische Wohnbevölkerung nach Anwesenheitsbewilligung [w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.15.
Ausländische Wohnbevölkerung nach Anwesenheitsbewilligung und Anwesenheitsbewilligung, 2007[w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.15.
Por. Internationale Wanderung [w:] Demografisches Porträt der Schweiz, BFS 2007, s.40.
Por. Anwesenheitsbewilligung [w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.14.
Por. Aufenthalter und Niedergelassene nach Dauer des Wohnsitzes in der Schweiz 2007[w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.17.
Por. Aufenthalter und Niedergelassene nach ausgewählter Staatsangehörigkeit und Dauer des Wohnsitzes in der Schweiz 2007[w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.17.
Por. Heiraten nach gegenseitiger Staatsangehörigkeit der Ehepartner, 2007 [w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.27 Por. Aufenthalter und Niedergelassene nach Dauer des Wohnsitzes in der Schweiz 2007[w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s.3.
Por. Staaten mit der höchsten Anzahl Migranten,2005[w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s. 35.
Por. Ausländeranteil in verschiedenen Staaten Europas, um 2006 [w:] Ausländerinnen und Ausländer In der Schweiz. Bericht 2008, BFS, Neuchâtel 2008, s. 33.
Por. Einwanderung von ausländischen Staatsangehörigkeit in verschiedenen Staaten der EU und in die Schweiz, 2006 [w:]op.cit.,s.33.
Por. L.Bolesławski, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, GUS, Warszawa 2004; także Holzer J.Z., Demografia, 2003, rozdz.10.
J.Z.Holzer, Model prognostyczny ONZ według koncepcji „replacement migration”, w: Modele i polityka makroekonomiczna, A.Welfe (red.), PWE S.A., Warszawa, 2002; Orzechowska E., Migracja zastępcza sposobem przeciwdziałania starzeniu się i ubytkowi zasobów pracy w Unii Europejskiej?, Studia Demograficzne 2/142, 2002, 73-89; Bijak J., Kupiszewska D., Kupiszewski M., Saczuk K., 2005, Impact of International Migrationon Population Dynamics and Labour Force Resources in Europe, CEFMR Working Paper
1/2005.